Қармақшы ауданы
Қармақшы ауданы — Қызылорда облысының орталық бөлігінде орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлініс. 1928 жылы құрылған. Жер аумағы — 31,0 мың км². Аудан орталығы — Жосалы кенті.[3]
| Қазақстан ауданы | |||
| Қармақшы ауданы | |||
| |||
| Әкімшілігі | |||
|---|---|---|---|
| Облысы | |||
| Аудан орталығы |
Жосалы кенті | ||
| Ауылдық округтер саны |
12 | ||
| Кенттік әкімдіктер саны |
2 | ||
| Ауыл саны |
22 | ||
| Әкімі |
Жандос Еркінбек | ||
| Аудан әкімдігінің мекенжайы |
Жосалы кенті, Рысқұлов көшесі, №2а | ||
| Тарихы мен географиясы | |||
| Координаттары |
45°21′36″ с. е. 63°19′12″ ш. б. / 45.36000° с. е. 63.32000° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 45°21′36″ с. е. 63°19′12″ ш. б. / 45.36000° с. е. 63.32000° ш. б. (G) (O) (Я) | ||
| Құрылған уақыты |
1928 | ||
| Жер аумағы |
31,0 мың км² | ||
| Уақыт белдеуі | |||
| Тұрғындары | |||
| Тұрғыны |
52 087[1] адам (2023) | ||
| Ұлттық құрамы |
қазақтар (96,65%), түріктер (2,06%), орыстар (0,55%), басқа ұлт өкілдері (0,74%)[2] | ||
| Сандық идентификаторлары | |||
| Автомобиль коды |
11 | ||
|
| |||
Географиялық орны
өңдеуАудан батысында Қазалы, шығысында Сырдария аудандарымен, солтүстігінде Ұлытау облысының Ұлытау ауданымен, оңтүстігінде Өзбекстан Республикасымен шектеседі.
Аудан жерін толығымен Тұран ойпаты алып жатыр. Қиыр солтүстігінен Арал қарақұмының төбелі келген Жіңішкеқұм және Көлқұдыққұм құмды алабы, орталық тұсында Алақайдың ақтақыры және Жосалы даласы, оңтүстігінде Қызылқұмның төбелі құмдары орналасқан. Ауданның ең биік жері солтүстігінде (Тарғыл тауы, 160 м). Жер қойнауынан құрылыс материалдары барланған. Аудан жерінің орта тұсынан Сырдария өзені ағып өтеді. Одан Қармақшы, Шиелі каналдары тартылған. Оңтүстігінде Сырдарияның ежелгі арналары — Жаңадария, Іңкәрдария, т.б. өтеді.
Тарихы
өңдеу
«Қармақшы» атауы 15 ғасырдан бастау алған. Қараөзек арнасының Сырдария өзенімен қиылысқан жерін ежелгі тұрғындар «Қармақшы өткелі» деп атаған. Ресеймен байланыс орныға бастаған жылдардан (шамамен 1850 жылы) бастап осы өткел «Қармақшы форт-2» деп аталған. 1904 жылы Орынбор-Ташкент темір жолының іске қосылған кезінен жергілікті жерден жоса бояуы алынатын бояулы тастардың көптеп шығып жатуына байланысты сол төбелердің атымен стансаны «Жосалы» деп атаған. Аудан аумағында Қорқыт ата мазары, «Жетіасар», «Алтындыасар», «Шірік Рабат», «Сырлытам», «Қосқала», т.б. көне заманның тарихи-архитектуралық ескерткіштері бар. Аты аңызға айналған орта ғасыр ойшылы, күй атасы Қорқыт бабаға, «Рүстем-Дастан» эпосының қазақша нұсқасының авторы ақын Т. Ізтілеуовке, 2-дүниежүзлік соғыс майданында қаза болғандарға арналған ескерткіштер қойылған. 1932 жылдан «Қармақшы таңы» газеті шығады. Аудан жерінде Байқоңыр ғарыш алаңы орналасқан.
Климаты, топырағы және өсімдіктері мен жануарлар дүниесі
өңдеуКлиматы тым континенттік, қысы біршама суық, жазы ыстық әрі қуаң, аңызақты келеді. Қаңтар айындағы ауаның жылдық орташа температурасы — 9–13°С, шілдеде — 27–29°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері — 100–150 мм. Топырағы солтүстігінде сұр, құмайтты сұр, тақыр және тақыр тәрізді топырақ, орталық бөлігінде құмайтты сұр, бозғылт сұр, Сырдария аңғары мен жайылмасында шалғынды топырақ және шалғынды-батпақты топырақ қалыптасқан. Оларда боз жусан, еркекшөп, баялыш, бұйырғын, тасбұйырғын, көкпек, ши, қара сексеуіл, сарсазан, қамыс, құрақ, қаратал, жиде, жыңғыл, шеңгел, т.б. өседі. Жануарлардан қасқыр, түлкі, борсық, құм қояны, құстардан қаз, үйрек, қырғауыл, көкқұтан, т.б. мекендейді. Сырдария өзені балыққа бай.
Халқы
өңдеу| 1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989[4] | 1999 | 2009[5] | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 41893 | ▼28525 | ▲41708 | ▲42945 | ▼40662 | ▲45355 | ▲50106 | ▲53694 |
Тұрғындар саны – 54 265 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар – 96,65%, орыстар – 0,55%, басқа ұлт өкілдері – 2,80%.
Әкімшілік бөлінісі
өңдеу22 елді мекен 2 кенттік әкімдік пен 12 ауылдық округке біріктірілген:
| Әкімшілік бірлік | Орталығы | Елді мекендері | Халқы (2021) |
|---|---|---|---|
| Ақай ауылдық округі | Ақай ауылы | 1 | ▲5478 |
| Ақжар ауылдық округі | Ақжар ауылы | 1 | ▼1807 |
| Ақтөбе ауылдық округі | Ақтөбе ауылы | 1 | ▼1621 |
| Алдашбай ахун ауылдық округі | Алдашбай ахун ауылы | 1 | ▼727 |
| Дауылкөл ауылдық округі | Т. Ізтілеуов ауылы | 1 | ▼1728 |
| Жаңажол ауылдық округі | Дүр Оңғар ауылы | 1 | ▲2147 |
| Жосалы ауылдық округі | Төребай би ауылы | 1 | ▼468 |
| Жосалы кенттік әкімдігі | Жосалы кенті | 5 | ▲20351 |
| Иіркөл ауылдық округі | Иіркөл ауылы | 1 | ▼676 |
| Көмекбаев ауылдық округі | Көмекбаев ауылы | 3 | ▼1398 |
| Қармақшы ауылдық округі | Абыла ауылы | 3 | ▼1163 |
| Қуаңдария ауылдық округі | Қуаңдария ауылы | 1 | ▼719 |
| Төретам кенттік әкімдігі | Төретам кенті | 1 | ▲11004 |
| III Интернационал ауылдық округі | III Интернационал ауылы | 1 | ▼2443 |
Шаруашылығы мен өнеркәсібі
өңдеуАуданда 1996 жылға дейін негізінен, күріш пен қаракөл қойы, оған қосымша сүтті-етті мал, жылқы, түйе, мал азықтық дақылдар өсіруге маманданған 3 ұжымшар, 7 кеңшар, 1 мал бордақылау бірлестігі болған. Олардың негізінде Қармқшы ауданы аумағында 1 ӨК, 2 акционерлік қоғам, 16 серіктестік, 57 шаруа қожалығы жұмыс істейді (2005). Жалпы, Қармақшы ауданында 244 заңды тұлға тіркелген (2005). Оның ішінде 31-і мемлекеттік меншігінде, мемлекеттік қазыналық кәсіпорын саны — 106, 134 — ЖШС, 2 — толық серіктестік, 3 ӨК болды. Салалар бойынша: 2 құрылыс, 4 көлік, 107 сауда, 6 тұрмыстық қызмет көрсету және 127 басқа шағын кәсіпорындар бар.
Ауыл шаруашылығына жарамды жердің аумағы 2,129 млн га, оның ішінде жыртылған жері — 17,4 мың га, шабындық — 24 мың га, жайылым — 2,08 млн га (2009).
Аудан аумағында 45,9 км су құбыры тартылған.
Ауданда 14,1 мың бас ірі қара, қой мен ешкі 32,8 мың бас, жылқы 2,5 мың бас, түйе 1,13 мың бас тіркелді (2005).
Нарық экономикасына өтуге байланысты шағын кәсіпкерлік те біршама дамып келеді. Ауданда 2005 жылы 1114 шағын кәсіпкерлік нысан тіркелді. Оның ішінде ауыл шаруашылығы бағытында 85, жеке кәсіпкерлік 1029 болды. Жеке кәсіпкерлікпен айналысатын заңды тұлға саны 117. Аудан аумағында өнеркәсіп өнімдерін өндіретін 10 нысан тіркелген.
Инфрақұрылымдары
өңдеуӘлеуметтік инфрақұрылым саласында мәдениет және спорт бойынша 1 мұражай, 18 кітапхана, 2 мәдениет үйі, 14 клуб, 2 стадион (Қармақшы Орталық Стадионы және Байқоңырдағы стадион "Десятилетие"), 17 спортзалы, денсаулық сақтау және емдеу мекемелерінен 6 аурухана, 1 емхана, 6 фельдшер-акушерлік пункт, 5 отбасылық-дәрігерлік амбулатория бар.
Ауданда 15 балабақша, жалпы білім беретін 29 мектеп (Ресей Федерациясына тиесілі 5 мектеп, Байқоңыр қаласында орналасқан), 12 мешіт, 1 ұлттық мәдени орталық (корей) тіркелген.
Қармақшы ауданы жерімен Ташкент-Орынбор темір жолының 110 км телімі өтеді. 5 темір жол станциясы (оның ішінде Байқоңыр ғарыш алаңына апаратын Төретам темір жол станциясы) орналасқан. Автомобиль жолдарының жалпы ұзындығы — 323,0 км, оның 139 км — республикалық маңызы бар жолдар.
Тағы қараңыз
өңдеуДереккөздер
өңдеу- ↑ Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)
- ↑ Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)
- ↑ Қазақстан табиғаты:Энциклопедия / Бас ред. Б.Ө.Жақып — Алматы:" Қазақ энциклопедиясы" ЖШС, 2011. Т. 3 — 304 бет. ISBN 9965-893-64-0 (Т. 3), ISBN 9965-893-19-5
- ↑ Ресей империясы, КСРО халық санақтары
- ↑ ҚР халық санақтары