Арон Қабышұлы Атабек

Арон Атабек
	Арон Атабек
Туған кездегі есімі	Нұтушев Арон Қабышұлы
Туған күні	31 қаңтар 1953
Туған жері	Нарын-Худук, Лиман ауданы, Астрахань облысы, Қалмық КСР, РСФСР
Қайтыс болған күні	24 қараша 2021 (68 жас)
Қайтыс болған жері	Алматы, Қазақстан
Азаматтығы	КСРО ; Қазақстан
Әкесі	Нұтушев Қабыш
Анасы	Нұтушева Жәния
Балалары	Алма Нұтушева
Марапаттары мен сыйлықтары	Imprisoned Artist 2010 (Freedom to Create), "Свобода" Республикалық премиясы 2008
Сайты	http://aronatabek.com

Арон Атабек Нұтушев (31.05.1953, Нарын-Худук, Лиман ауданы, Астрахань облысы, Қалмық КСР, РСФСР - 24.11.2021) — қазақстандық оппозиция жетекшісі, ақын, публицист, саяси белсенді, тәңіршілдіктің қайта жандануының идеологы. Шаңырақ ықшам ауданындағы жаппай тәртіпсіздікті (2006 жыл) ұйымдастырғаны үшін және полицияны өлтіруге, сондай-ақ тұтқында кепілгер ұстағаны үшін деген баптармен айыпталған.

Өмірбаяны

Арон Нұтушев 1953 жылы 31 қаңтарда Қалмақ АКСР совхоз төрағасының отбасында дүниеге келген. Байұлы тайпасының Беріш руының Есенқұл бөлімінен шыққан.^[1] Атабектің атасы қуғынға ұшырап, атылып кеткен. Әкесі Қазақстанды (Гурьев облысы) ерте жастан ашаршылық кезінде тастап, ГУЛАГ-тан аман қалды. Босатылғаннан кейін бұрынғы аман алып қалған досын еске алып, үлкен ұлын Арон деп атады. Атабек Қазақстанға алғаш рет (1971 ж.) 18 жасқа толғанда келді. Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетін бітірген (1974). Оқуды бітіргеннен кейін Ленинград мемлекеттік университетінің моңғолистика және түркология кафедрасында аспирантурада оқыды, содан кейін Госкино және "Мектеп" баспасында редактор болып жұмыс істеді, бірқатар Алматы университеттерінде сабақ берді. Ақын, публицист, аудармашы ретінде қызмет етті, кино мәселелері туралы сыни мақалалар, сондай-ақ түркология мәселелері бойынша жұмыстар жазды. Сол жылдардың өзінде "Атабек" лақап атын қолданған.

Саяси өмірбаяны

1986 жылы Алматыда қазақ жастарының Желтоқсан көтерілісіне қатысқан (Желтоқсан-86). Кейін 2 жыл бойы Қазақстанның түкпірінде жасырынуға мәжбүр болды. 1989 жылдың сәуірінде "Саяси талаптар. КСРО халық депутаттарының 1 съезіне хат" тарихи құжатын ұйымдастырушы.

Хатта мынадай талаптар қойылды:

a) 1986 жылғы желтоқсанда болған толқуларға байланысты КОКП ОК Саяси Бюросының саяси бағалауын қайта қарау және наразылықтың барлық қатысушыларын босату;

b) Қазақстанға мемлекеттік егемендік беру.

1989 жылдың тамызында Атабек Қазақстандағы алғашқы "Жерұйық" Қазақ ұлттық-патриоттық қоғамын ұйымдастырды. 1989 жылдың қарашасында "Жерұйық" қоғамының атынан Алматы қаласының қалалық атқару комитетіне 1986 жылы Алматыда болған желтоқсан оқиғаларының құрбандарын еске алу үшін тризнаны өткізуге рұқсат беру өтінішімен жеке өзі өтініш берді. Ол қуғындалып, "Жерұйық" қоғамы таратылды.

1989 жылы 13 желтоқсанда А.Атабек пен "Жерұйық" пен "Желтоқсан" серіктестерінің бастамасымен мединститут ғимаратында желтоқсан оқиғаларының құрбандарын еске алу мақсатында алғашқы митинг өткізілді. 1989 жылғы желтоқсаннан 1990 жылғы қаңтарға дейін Алматыда желтоқсанның 3 жылдығына арналған митингілер өтті.

1989 жылдың желтоқсанында 12 бейресми ұйым көшбасшыларының құрамында ҚКП бірінші хатшысы Н. Назарбаевтың қабылдауында болды, онда ол "Съезге хатта" айтылған саяси талаптарды жалғыз қойды.

1990 жылдың қаңтарында Н. Назарбаевтың жастармен кездесуі кезінде, АХБК Мәдениет сарайында тарихта алғаш рет желтоқсан құрбандарын бір минут үнсіздікпен еске алуды талап етті; бұл ретте залдың жартысы көтерілді, екінші жартысы — шенеуніктер мен белсенділер отыруды жалғастырды; Н.Назарбаевтың өзі көтерілгеннен кейін ғана қалғандары да орнынан тұрды.

Шет елдерге қоныс аударуы

1990 жылдың сәуірінде "Алаш" ұлттық тәуелсіздік партиясының құрылғаны туралы жариялап, оның төрағасы болады. Аттас атауы бар заңсыз газет шығарып, Алматыдағы бірқатар ірі саяси манифесттердің ұйымдастырушысы болады. 1991 жылы қуғын-сүргіннің салдарынан Атабек Мәскеуге кетуге мәжбүр болады, онда "ХАҚ" саяси газетін шығаруды жолға қояды және "Алаш және қазақ ұлты" кітапшасын шығарады. Атабек өзінің газетінде диссидент Кәрішал Асановтың "халық тағдыры туралы ойлар немесе егемендіктің елесі туралы сөз", Самиздат кітабынан "Президенттің күлкісіне сенбеңдер"деген атпен үзінділер жариялады^[2]. 1991 жылы "Алаш" партиясы Ислам фракциясының мүшелері бірінші басшы болмаған кезде Қазақстанның мүфтиі Рәтбек Нысанбаевты қызметінен ығыстыруға әрекет жасайды, соның нәтижесінде бірнеше алаштықтар тұтқындалады^[3]. Атабек Ислам фракциясының күрес әдісімен бөліспей және "төңкерісті" саяси қателік ретінде белгілей отырып, тұтқындалған исламистерді, "Алаш"партиясының мүшелерін босатуға бірқатар әрекет жасауда. Оның бастамасымен және оның қаражатына Мәскеуден үш адвокат келді, тағы екеуін Әзірбайжан Халық майданы жіберді; отандық, мәскеулік және шетелдік БАҚ пен құқық қорғау ұйымдары жұмылдырылды; РКФСР Жоғарғы Кеңесі төрағасының орынбасары Рамазан Абдулатиповтан Президент Назарбаевқа алаштықтарды кешіру туралы өтініш хат алынды.

1992 жылы наурызда Атабек Мәскеудегі жеке пәтерінде мәскеулік ОМОН-ның және қазақстандық екі өкіл: Бас прокуратураның аға тергеушісі Қошанов пен ІІМ полковнигі Семеновтың күшімен тұтқындалады^[4]. Атабекке екі баппен айып тағылды: а) мүфти Р.Нысанбаевтың өмірі мен денсаулығына қастандық жасауды ұйымдастыру; б) белгілі диссидент Кәрішал Асановтың Президент Назарбаевқа нұқсан келтіретін фактілермен мақаласын "ХАҚ" газетінде жариялау. Атабекті қол кісендерімен Мәскеуден Алматыға апаруға әрекет жасалды. Алайда Ресей мен шет елдердің демократиялық және Ислам қоғамы танымал диссидент ақынды қорғауға келді. Нәтижесінде Атабек уақытша Мәскеуде қалып, Ресейден бір айға кетуге бұйрық берді. Сауд Арабиясы, АҚШ және Германия саяси баспана ұсынды. Кейінірек Атабек былай деп жазады: (дәйексөзден үзінді)

"...Егер мен Батысқа кетсем, мен ешқашан орала алмаймын. Сондықтан мен Әзірбайжанды таңдадым, сонымен қатар екі елде де түркі-демократтар болды... "

1992 жылы сәуірде Атабек Әзірбайжан президенті Абульфаз Ельчибейден ресми шақыру алып, отбасымен және бірнеше адал серіктерімен Бакуге кетті. Қазақстан мен Әзірбайжан тараптары бірқатар келіссөздер жүргізеді, нәтижесінде Әзірбайжан саяси баспана беру бойынша өз міндеттемелерін орындамайды. Саяси эмиграцияға мәжбүр болған Атабек "Түркістан" комитетін құруға бастамашы болады (оның құрамына Қазақстаннан, Қырғызстаннан, Өзбекстаннан және Түркіменстаннан келген оппозиционер-эмигранттар кірді), Қарабақ пен Шешенстан бойынша инспекторлық сапарларға қатысады. Түркияның Анталья қаласында өткен Түркі халықтарының Бірінші Дүниежүзілік құрылтайына қатысады. 1993 жылы Әзірбайжанда билікке келген г. Алиева Атабек Әзірбайжаннан кетіп, бірнеше ай бойы әйелі мен кішкентай балаларымен Солтүстік Кавказ аумағында болды. Сол жылы Мәскеуге келеді. Отбасы Алматыға туыстарына көшіп келеді, Атабектің өзі бірнеше жылын Ресейде өткізеді. Тек 1996 жылы ғана Атабек Қазақстанға оралады.

Елге оралуы

1996 жылдан 2002 жылға дейін Атабек саяси қызметпен айналыспайды, алайда одан әрі қудалау мен тұтқындау мүмкіндігін жоққа шығармайды. Тұрақты табысы мен құжаттары жоқ ол жалдамалы пәтерлер мен саяжайларға тұрақтап жүруге мәжбүр болды. 1998 жылы Атабек өзінің өлеңдер жинағын шығарады. 1998-2000 жылдары "Құл-тегин ескерткіші" (Б.з. д. 732 жылы) — ежелгі түркі поэзиясының стеласын орыс тіліне аударумен айналысады. Ғылыми түсініктемесі бар бірегей Поэтикалық аударма (бұған дейін в.Томсен, в. Радлов және т. б. ғылыми проза жанрындағы аудармалар белгілі) "Йоллығ-тегин. Құл-тегин ескерткіші" 2000 жылы достарының қаражатына жарық көрген. 2003 жылдан 2005 жылға дейін "Абай поэзиясын сүйетіндер халықаралық клубы" жанындағы "Amanat"әдеби журналында редактор болып жұмыс істейді. 2004 жылы Қазақстанның саяси өміріне белсене араласып, "қазақ ұлты"қоғамының ұйымдастырушысы және төрағасы болды. ҚДТ және басқа да оппозициялық партиялардың бірқатар акцияларына қатысады. 2005 жылдың наурыз айында Атабек Қазақстанның Халық майданы "Қазақ мемлекетін" ұйымдастырды. Сол жылдың маусым айында үйсіз қазақтардың құқықтары үшін қозғалыстың бастамашысы болып, Әйгерім, Шаңырақ, Бақай, Ұлжан және т.б. шағын аудандарындағы өзқұрылыс алаптары үшін, сондай-ақ күштеп көшіруге ұшыраған (Нархоз, АХБК және т. б.) жатақханалар тұрғындары үшін "ұжымдық өзін-өзі қорғау" жүйесін құрады. Арон Атабек Едігеев тегімен жаңа құжаттар алады (Бұрынғы тегі Нұтушев болатын).

Шаңырақ ықшам ауданындағы үйлерді қорғау оқиғасы

2006 жылдың 2 мамырында Атабек Бақай ауданында заңсыз салынған үйлерді қорғауға қатысып, ОПОН қызметкерінің таяқпен ұруынан тізе жарақатын алған. Ғимараттарды қорғау әрекеті сәтсіз аяқталады - сол жылдың 7 шілдесінде билік 500-ге жуық үйді бұза алды. Журналистер алдында сөйлеген сөзінде Атабек жұртшылықты өз бетімен салынған ғимараттар мен жатақханалар мәселесіне құлақ асып, билікті тұрғын үйлерді бұзуға мораторий жариялауға шақырды. ҚР Парламентінің депутаттарына 20 минуттық деректі фильм көрсетілді.

Үйлерді бұзу талпынысы аудан тұрғындарының полицейлермен және арнайы жасақ әскерлерімен қақтығысына ұласты, нәтижесінде тұрғындардың кепілдікке алған учаскелік полицей үстіне бензин құйылып өртенді. Полицей 12 тәуліктен соң күйіктен ауруханада көз жұмды.

Билік пен шаңырақ тұрғындары арасында медиатор рөлінде болған және ОПОН жасағының кезекті шабуылының нәтижесінде бас сүйек-ми жарақатын алған Арон Атабек өзінің серіктерімен Алматы қаласының Қалқаман ауруханасына жеткізілді. Алайда, Атабекті ауруханаға жатқызудан бас тартылды, 2006 жылғы 14 шілдеде шаңырақта азаматтық зардап шеккендерді ауруханаға жатқызуға жасырын тыйым салынғандықтан, Атабекті ұстау ауруханада жүргізілді, бірақ ауыр жағдайды ескере отырып және достарының сендіруімен Атабек әлі де қаладан шықпау шартымен уақытша босатылды. Медициналық көмек болмаған кезде жараланған Атабекке күтім жасауды туыстары үйде жүзеге асырды. 2006 жылдың 17 шілдесінде Арон Атабек куәгер ретінде жауап алуға шақырылды, бірақ ешқашан ІІББ ғимаратынан шығарылған жоқ.

Арон Атабектің полицейдің өліміне кінәлілігі дәлелденбеді. Алайда бұған қарамастан 2008 жылдың 5 қазанында Алматы қалалық соты Аронды 18 жылдық қатаң режимге соттады, тек 15 жылын ғана өтеді, бостандығынан айыру уақыты 2006 жылдың 17 шілдесінде басталды, 1 қазан 2021 жылы мерзімінен бұрын түрмеден босатылды.

Құқық қорғаушылар Аронды саяси тұтқын деп мойындайды, ал сот процесі мен үкімді саяси тапсырыс деп бағалайды.^[5] Аронның өзі кінәсін мойындамады және кешірім сұраудан бас тартты.^[6] Атабек өтеген мерзімінің жартысынан көбін карцер жағдайында және колониялар мен түрмелерде жалғыз қамауда өткізді. Оқшауланғанына қарамастан, Арон Атабек адам құқықтары, саяси режим және ҚР пенитенциарлық жүйесі тақырыптарында өлеңдер мен мақалалар жазуды жалғастырды. Әдетте, жарияланымдар кейінгі сотпен және күшейтілген ұстау түрмесіне ауыстырумен сәйкес келді. Осылайша, Атабекті Қаражал қаласының көшпелі соты "Әкімшілікке бағынбағаны үшін" Қазақстанда Президент режімін сынаған мақалалар мен өлеңдер интернетте жарияланғаннан кейін 2009 жылғы қарашада жалпы мерзімін өзгертпей, аса қауіпті қылмыскерлер қатарына саналып 2 жылға бас бостандығынан айырды. Қолжазба интернетте жарияланғаннан кейін 2012 жылдың қараша айында "мүлікке қасақана зиян келтіргені" үшін қайта сотталды. 2013 жылдың қазан айында Қарағанды облысының кассациялық сотының шешімімен екінші 2 жылдық жаза мерзімі жойылды. 2014 жылдың сәуір айында АП-162/1 мекемесіне әкетілді, онда айып изоляторында ұсталды. ҚР билігіне Арон Атабекті қорғау мақсатында Халықаралық ПЕН-клубы және оның Еуропадағы бөлімшелері жүгінді. Халықаралық Амнистия ақынның түрмедегі жағдайына алаңдаулы болды.^[7]

Бас бостандығынан айыру орындарының тізімі және онда болған жылдары

2006-2008 жылдар кезеңінде Алматы қаласындағы уақытша ұстау изоляторы;
АК-159/22 мекемесінде Қаражал қ., айыппұл изоляторы (АОО), камералық үлгідегі үй-жай (ККТ), карцер, 2008-2010 жж., 2012 ж., 2013 ж. кезеңінде күшейтілген ұстау стационары (СОС) ;
УК-161/12 мекемесі Арқалық қ. "ПЛС" корпусы (өмір бойы бас бостандығынан айыру ), бір адамдық камера, тәулік бойы бейне-бақылау, 2010-2012 жж., 2013 ж. кезеңінде мерзімін өтеген.;
Астана қ. тергеу изоляторы (2010 ж., 2012 ж.), Қарағанды қ. (2008 ж., 2013 ж.) — қайта жіберілген түрмелер — айып изоляторы, карцер;
2014 жылдың сәуір айынан бастап Павлодар қ. АП-162/1 мекемесі, айып изоляторы, жеке камера.

Түзету мекемесінен шығуы

2021 жылы 18 тамызда Павлодар облысындағы АП-162/1 түзету мекемесінде өтеп жатқан Арон Атабекке ҰААТ (ұлттық алдын алу тетіктері) қатысушылары 18 тамыз күні барып азаматтық белсендінің халін білді^[8]. Оның адам аярлық күйге түскен суреті әлеуметтік желілерге тарап кетті.

2021 жылдың қазан айының 1-і күні, қайтыс болардан 54 күн бұрын денсаулығына байланысты түрмеден босатылып, Алматыға ұшып, өз үйіне оралды.

Қайтыс болуы

Арон Атабек Нұтушев 2021 жылы 24 қарашада жүрек тоқтауыдан қайтыс болды^[9]. Алматы қаласындағы Бағанасыл зиратында жерленген.

Қайтыс болғаннан кейінгі сауықтыруы

Арон Атабек қайтыс болғаннан кейін оның қызы Алма Нұтушева Қазақстан Президентінің атына Шаңырақ оқиғасы бойынша істі қарауды және әкесін қайтыс болғаннан кейін сауықтыруды талап етіп петиция мен үндеу жариялады.

Таңдаулы шығармалары

Йоллыг-Тегин. Памятник Куль-Тегина. — Алматы: Кенже-пресс, 2000.
Тәңіршілдік - қазақтардың ұлттық өз-өзін тану негізі (орыс тілінде) “Безнен юл. газеті N1 февраль. 2006 г. Набережные Челны^[10]

Сілтемелер

Дереккөздер

[1] Рашид Нутушев: «Наш с Ароном отец спас деятелей культуры от верной смерти» — Заграничное бюро оппозиции Казахстана..

[2] ttps://www.kommersant.ru/doc/29998

[3] ttps://www.kommersant.ru/doc/2072

[4] ttps://www.kommersant.ru/doc/6081

[5] ttps://rus.azattyq.org/a/kazakhstan-political-prisoner-aron-atabek/25147820.html

[6] ttps://rus.azattyq.org/a/1608907.html

[7] ttps://archive.is/20140701192235/www.amnesty.org/en/for-media/press-releases/kazakhstan-no-accountability-entrenched-torture-2013-07-11

[8] ttps://bureau.kz/kk/ysty%d2%9b/quqyq-qorghawshylar-aron-atabekpen-kezdesti/

[9] "Ауруханада жүрегі тоқтады". Арон Атабек қайтыс болды

[10] ttp://tengrianctvo.narod.ru/stat/cam_kaz.htm

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]