Арт деко

Ар-деко, сонымен қатар арт-деко (фр. art déco; сәндік немесе декоративті өнер. 1925 жылдың Париж көрмесінің атынан фр. Exposition Internationale des Arts Décoratifs et Industriels Modernes, қаз. Заманауи сәндік және индустриялық халықаралық өнер көрмесі) — деңгейге ХХ ғасырдың бірінші жартысында бастау алған бейнелеу және сәндік өнері. 1920 жылда алғаш рет Францияда пайда болып,1930-1940 жылдарда әлемдік деңгейге жеткен, әсіресе сәулет өнерінде, сәнде, живописьте көрнекілік тауып, Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін өзектілігін жоғалтқан.

Модернизм мен неоклассицизм стильдері қосылған эклектика стилі. Сонымен қатар ар-деко стиліне кубизм, конструктивизм және футуризм көркем бағыттары әсерін тигізді.

Ерекшеліктері: қатаң заңдылық, "батыл" геометриялық пішіндер, этникалық геометриялық оюлар, қымбат, заманауи материалдар (піл сүйегі, қолтырауын терісі, сирек кездесетін ағаш түрлері, күміс). АҚШ, Нидерланд, Франция елдерінде арт-деко стилі функционализм стиліне дамыды.

Шолу

1925 жылы Парижде өткен Заманауи сәндік және индустриялық халықаралық өнер көрмесі "ар-деко" ұғымын өмірге әкелді. Бұл көрмеде әлемге Францияның көркем өнімдері көрсетілді және Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін Париждің халықаралық стильдің орталығы болып қалғанын дәлелдеді. Негізінен арт-деко бағыты 1925 жылда ашылған көрмеден бұрын да болған - ол европалық өнерде 1920 жылдары көрінерлік орын алды. Ол американдық жағалауларға тек 1928 жылдары ғана жетті, 1930 жылдары treamline Moderne - осы он жылдықтың "деректеме карточкасы" болған американдық ар-деко тармағына айналды.

Париж арт-деко стилінің орталығы болып қала берді. Сол дәуірдің ең танымал жиһаз дизайнері Жак-Эмиль Рульманн жиһаздарды безендіруде қолданды. Сонымен қатар Жан-Жак Ратоның жұмыстары, «Süe et Mare» компаниясының өнімдері, Эйлин Грин ширмаларында,ұлы Рене Лалтканың әйнегінде және Cartier компаниясының зергерлік бұйымдары мен сағаттарынан ар-деко стилінің ерекшеліктерін көруге болады.

Сәндік-қолданбалы өнерде арт-деко үлгісі піл сүйегі мен қоладан жасалған мүсін болып табылады. Мүсіндеме өнерінде ар-деко стилінің классикалық өкілдері - Дмитрий Чипарус, Клер Жан Робер Колине, Поль Филипп Фердинанд Прайсс, Отто Поэрцель, Бруно Зак, Дж.Лоренцель. Ар-деко стилі 1925 жылы пайда болғанымен, 1960 жылдардан бастап ауқымды қолданысқа ие болды. Арт-деко шеберлері алюминий, тот баспайтын болат, эмаль, декор, акула және зебра терілері секілді материалдарды қолданған. Әсіресе, ирек және баспалдақ пішіді, жуан және жігерлі қисық сызықтарды, шеврон сарындары мен күйсандық пернелерін үлгі ретінде қолданған және бұл сарындарды барлық жерде қолдануға болатын болды, мысалы, әйелдердің аяқ киімдерінде,кинотеатр интерьерінде т.б. Кейбір ғалымдардың айтуынша ар-деко модернизмнің нұсқасы немесе ерте нысаны. Арт-деко жаппай өндіріс көтеріліп, талғамсыз болып көрінген соң мүлтіксіз жоғалып кетті. Бұл стильдің жоғалуына себеп болған Екінші дүниежүзілік соғыс ауыртпашылықтары. Үндістан секілді колония болған елдерде ар-деко модернизм стилінің бастауы болды және 1960 жылға дейін жоғалмады. Ар-декоға қызығушылықтың жандануы 1980 жылдары графикалық дизайнның өрендеуіне байланысты болды және арт-деконың "фильм нуар"-мен байланысы оны зергерлік бұйым мен сән салаларында қайта қолдануының бір себебі.

Ар-деко және КСРО сәулеті

Арт-деко постконструктивизм мен сталиндік архитектурасның қайнар көзі неоклассицизммен қатар келіп, 30-ыншы жылдары сәулет саласына көрнікті әсер тигізді. Соның салдарынан Мәскеу метрополитен станцияларының қатары салынды.

Әсері

Ар-деконың танымал болғаны соншалық,ол көлік,жиһаз,ыдыс,фарфор,тоқыма,зергерлік бұйымдар,сағат сонымен қатар техникалық құралдарда-радио,телефон,музыкалық автоматтар дизайндарында қолданылған болатын.Арт-деко сәулетке,интерьер дизайнына,сәнге,графикаға,кинематогафқа ауқымды ықпал етті.1930-ыншы жылдары вокзалдардың,мұхит лайнерлерінің,аттракциондар паркінің жобалануында қолданылды.

Арт-деко әйгілі суретшілері мен жобалаушылары

• Рене Лалик (1860—1945)
• Эмиль Бурдель (1861—1929)
• Раймон Дюшан-Вийон (1876—1918)
• Жан Дюнан (1877—1942)
• Жан Дюпа (Jean Dupas)
• Эрте (Роман Тыртов)
• Жорж Барбье (1882—1932)
• Вадим Меллер (1884—1962)
• Александра Экстер (1882—1949)
• Соня Делоне (1885—1979)
• Йожеф Чаки (1888—1971)
• Эйлин Грей (Eileen Gray)
• Георг Йенсен (Georg Jensen)
• Жюль Лёлё (Jules Leleu)
• Тамара де Лемпицка (1898—1980)
• Адольф Мурон Кассандр (1901—1968)
• Пол Мэншип (Paul Manship)
• Жак Эмиль Рульман
• Андре Маре
• Уолтер Дорвин Тиг (Walter Dorwin Teague)
• Карл Пол Дженневейн
• Георгий Дмитриевич Лавров (1895—1991) (George Lavroff)

Ар-деко танымал сәулетшілері

• Эрнест Кормье (Ernest Cormier)
• Раймонд Худ (Raymond Hood)
• Уильям ван Элен (William van Alen)
• Уирт Роуленд (Wirt C. Rowland)
• Джозеф Санлайт (Joseph Sunlight)
• Пабло Антонио (Pablo Antonio)
• Ральф Уокер (Ralph Walker)
• Эли Жак Кан (Ely Jacques Kahn)
• Луи Сюэ
• Робер Малле-Стивенс (Robert Mallet-Stevens)
• Виллем Маринус Дудок (Willem Marinus Dudok)