Аршиндер
Аршындар (өз атауы — аршишттиб) — Ресейдегі халық, Дағыстанның байырғы халқы, аварлар құрамындағы этникалық топ. Олар негізінен Хатар өзені алабындағы биік таулы аудандарда (Чародин ауданы, негізгі ауылы Арчи (Арчиб)), сондай-ақ Лак, Гунибск аудандарымен Махачкала, Кизляр қалаларында тұрады. Жалпы саны 1,6 мыңнан асады (2020).[1][2]
| Аршиндер | |
| аршишттиб | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
1 600 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Этнонимі
өңдеуӨз атауы - аршишттиб, лакша - арчи, аваршв -рочисел.[3]
Нәсілі
өңдеуТілі
өңдеуСолтүстік Кавказ отбасының Нах-Дағыстан тобының лезгин тармағына жатады. 2006 жылы бір топ орыс тіл мамандары авар кирилл әліпбиіне негізделген жазуды әзірледі. Аршындар арасында лак және авар тілдері кең таралған.[5]
Жазуы
өңдеуСоңғы уақытқа дейін латын әліпбиін қолданатын бірнеше ғылыми басылымдарды қоспағанда, аршындардың өз жазуы болмаған. 2006 жылы авар кирилл әліпбиіне негізделген емле әзірленді, оны Суррей морфологиялық тобында аршын-орыс-ағылшын сөздігінде пайдаланды.
Аршын тілінің әліпбиі: А,а Аа,аа АӀ,аӀ АаӀ,ааӀ Ы,ы Б,б В,в Г,г Гв,гв Гь,гь Гъ,гъ Гъв,гъв ГъӀ,гъӀ Гъӏв,гъӏв Д,д Е,е Её,её ЕӀ,еӀ Ж,ж Жв,жв З,з Зв,зв И,и Ии,ии ИӀ,иӀ Й,й К,к Кк,кк Кв,кв Ккв,ккв КӀ,кӀ Кӏв,кӏв Къ,къ Къв,къв Ккъ,ккъ КъӀ,къӀ КкъӀ,ккъӀ Къӏв, къӏв Ккъӏв,ккъӏв Кь,кь Кьв,кьв Л,л Лъ,лъ Ллъ,ллъ Лъв,лъв Ллъв,ллъв ЛӀ,лӀ Лӏв,лӏв М,м Н,н О,о Оо,оо ОӀ,оӀ ОоӀ,ооӀ П,п Пп,пп ПӀ,пӀ Р,р С,с Сс,сс Св,св Т,т Тт,тт ТӀ,тӀ Тв,тв У,у Уу,уу УӀ,уӀ Х,х Хх,хх Хв,хв Ххв, ххв XI,хӀ ХьӀ,хьӀ ХхьӀ,ххьӀ Хьӏв,хьӏв Ххьӏв,ххьӏв Хъ,хъ Хъв,хъв ХъӀ,хъӀ Хъӏв, хъӏв Ц,ц Цв,цв ЦӀ,цӀ ЦцӀ,ццӀ Ч,ч Чв,чв ЧӀ,чӀ Чӏв,чӏв Ш,ш Щ,щ Шв,шв Щв,щв Э,э Ээ,ээ ЭӀ,эӀ[6]
Діні
өңдеуАршын халқы сүнниттік мұсылмандар. Аршын халқы оны шамамен 10 ғасырда қабылдады. Алайда ескі, пұтқа табынушылық нанымдардың қалдықтары қалды.[7][8]
Негізгі қоныстану аймағы және халқы
өңдеуҚазір Аршындар Хатар өзені алабында, Арчиб, Альчинуб, Кубатл, Хилик, Кесериб, Хитаб, Калиб, Чародинск ауылдарында тұрады. 1866 жылғы мәліметтер бойынша 600 адам болған, 1886 жылы – 800, 1926 жылы – 900 адам. Қазіргі уақытта олардың саны шамамен 1200 адамды құрайды. ХХ ғасырға дейін аршиндардың бір ауылы болды - Хейрея.
Кеңес өкіметі орнағаннан кейін 1930 жылдардағы ұжымдастыру мен тәркілеуге байланысты Дағыстан үкіметінің шешімімен Аршын халқының таулы жайылымдарының бір бөлігі Гуниб және Лак аудандары шаруашылықтарының пайдасына алып қоюға байланысты қоныстандыру жүйесі түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Аршын халқының негізгі қонысы Арчиб ауылының халық саны азайып, 1944 жылға қарай тозығы жетіп, 258 шаруа қожалығының 45-і ғана қалды. Ұжымдастыру және иеліктен шығарудан кейін Аршын тұрғындарының бір бөлігі (он шақты отбасы) Гуниб ауданына (Салта, Құдалы, Кегер, т.б. ауылдар) көшірілді, төрт отбасы Қырғызстанға, екінші бөлігі соғыстан кейінгі жылдарда кедейленіп, туған ауылынан тыс жерден баспана іздеуге мәжбүр болды. Қазір Қырғызстанда, Әзірбайжанда, сондай-ақ Дағыстанның Гуниб, Тляратинск және Хив аудандарында шамамен 30 отбасы тұрады.
Қазір Лак ауданында 10-нан астам аршындықтардың отбасы тұрады. 1960 жылдардың басынан бастап олар Махачқала (15 отбасы), Буйнак (1), Кизляр (6) қалаларына қоныстана бастады.[9]
Тарихы
өңдеуАршындар туралы алғашқы мәліметтер 13-16 ғасырлар кезеңіне жататын Ширвандық Мұхаммед Рафидің тарихи шежіресінде айтылады. Профессор Э.Шиллинг бұрын аршындар Дусрах (Риссиб) авар қоғамының құрамында болған, кейде олар Казикумух хандарына алым-салық төлеген деген пікірді алға тартты. 1813 жылы Дағыстан Ресейдің құрамына енген кезде тауар-ақша қатынастары жақсарып, сауда-экономикалық байланыстар кеңейе бастады. Кавказ соғысы оқиғаларынан халық зардап шекті. 1849 жылы генерал-адъютант Аргутинскийдің әскерлері таң ата Арчибке келіп, Шали ауылын егістік жерлерімен бірге өртеп жіберді. 1866 жылы Кавказда бейбіт заман басталғанда 600 арчин қалды.
Кеңес өкіметі орнағаннан кейін және әсіресе 1930 жылдары Дағыстан Үкіметінің шешімі бойынша Арчинск таулы жайылымдарының бір бөлігін Гуниб және Лак аудандарының шаруашылықтарының пайдасына ұжымдастыруға және алып қоюға байланысты қоныстандыру жүйесі түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Аршын халқының негізгі қонысы болған Арчиб ауылы 1944 жылға қарай тозығы жеткен қаңырап бос қалған үйлердің үйіндісіне айналды. Онда 258 үй шаруашылығының 45-і ғана қалды. Тұрғындары фермаларда тұрақты тұруға көшті.
Ұжымдастырудан кейін Аршын тұрғындарының бір бөлігі (онға жуық отбасы) Гуниб ауданына (Салта, Құдалы, Кегер, т.б. ауылдар) көшірілді, төрт отбасы Қырғызстанға жіберілді т.б. Екінші бөлігі соғыстан кейінгі жылдарда кедейленіп, туған ауылынан тыс жерде пана іздеуге мәжбүр болды. Осылайша, қазір Қырғызстанда, Әзірбайжанда, сондай-ақ Дағыстанның Гуниб, Тляратинск және Хива аудандарында шамамен 30 отбасы тұрады.
XIX ғасырдан бастап аршындар Құмық және басқа да Лак ауылдарына қоныстанды, олар әдетте дін қызметкерлері, қой өсірушілер және қолөнершілер (тас қалаушылар, ұсталар) ретінде келді. Қазір Лак ауданында 10-нан астам аршындардың отбасы тұрады. 1960 жылдардың басынан бастап олар Махачқала (15 отбасы), Буйнак (1), Кизляр (6) қалаларына қоныстана бастады.
1899 жылдан бастап аршындар Дағыстан облысының Гунибск ауданының, 1921 жылдан Дағыстан АССР-інің құрамында болды.[10]
Кәсібі
өңдеуАршындардың негізгі кәсібі ежелден мал бағу, ірі қара, қой өсіру, егіншілік болды. Көктемде Дағыстан ойпатына мал айдауға тек ауқатты аршиндердің шамасы жететін. Олар «көш» ұйымдастырып, мал баққан ауылдастарын жұмысқа алды. Қыста малды фермаларда немесе олардың маңайында ұстады, жазда оларды альпілік жайылымдарға айдады, үйде тек бұзаулар мен сауын сиырлар қалды. Шаруа қожалықтарының аумағында қой қоралары екінші қабатта, мал қорасының үстінде орналасқан.
Егістік жерлер өзен аңғарларында және тау беткейлерінде орналасты. Тұрмыстық құрал-саймандары темір ұшы бар ағаштан жасалған соқа (рало), қырман, орақ, ағаш күрек болған. 19 ғасырдың екінші жартысынан бастап Аршын тұрғындары өз шаруашылығында орақтарды пайдалана бастады. Олар негізінен полба, арпа, бидай еккен. Халық бақша дақылдары мен бақша дақылдарын өсірмейді, олар сарымсақ пен пиязды Лак пен Авар ауылдарынан немесе Құмыққа баратын саудагерлерден сатып алды.
Қолөнер түрлерінен жүннен кілем жасау, жүн тоқу, киім-кешек тігу, ағаш ою, ыдыс-аяқ, құрал-сайман, ыдыс жасау дамыған. Кейінірек басқа кәсіптер де тарады: аң аулау, ара өсіру.[11]
Тұрмыс салты
өңдеуАршын халқының қоғамдық өмірінде ауыл қауымы үлкен рөл атқарды. Оның басқару органдарын сайлағанда олар жеке тухумдардың өкілдік ету принципі сақталды. Ауыл әкімшілігін ауыл жиналысы (джамаат) сайлаған старшин – бегу-лал басқарды. Сондай-ақ жамағат шариғат мәселелері бойынша беделді, білімді ақсақалдардың, старшындардың көмекшісі – чауштардың арасынан ауыл билерін таңдап, ауыл қазысының кандидатурасын талқылады. Сондай-ақ, жамағат шағын жанұялар арасында жайылымдарды, шабындықтарды бөлу, міндеттер бөлу, қоғамдық ғимараттарды жөндеу және салу, жолдарды, көпірлерді, зираттарды абаттандыру, көршілермен қарым-қатынас мәселелерімен және т.б. айналысты.
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары. Аршындардың ауылдары таулы жерлерде шоғырланнып орналасқан. Аршын халқына екі түрлі елді мекендер тән: ауылдар мен хуторлар (шаруашылық), олар мал жайылған жерлерде немесе қолайлы жер учаскелеріне жақын жерде пайда болған. Хуторлар жергілікті тұрғындарға бұрыннан белгілі, бірақ адамдар тұрақты тұру үшін ол жерге тек 1920 жылдары ғана қоныс аудара бастады.
XX-ғасырдың басында аршындар әдетте жазда олардың бас ауылы Арчиде тұрды. Қазір хуторлардың орнына шағын ауылдар пайда болды. Бұрын қоныстандырудың аумақтық принципі басым болды. Арчи ауылы тұрғын кварталдарға бөлінді. Қауымдық өкілдері мешіттердің жанында шоғырланды (Арчиде төрт, хуторда екі).
Үйлері бір, екі және көп қабатты тастан жасалған, шатыры тегіс, хуторларда қосалқы бөлмелері мен қорасы бар. Кеңес дәуірінде қасбетінің бойында галереясы бар үйлер пайда болды, қосалқы ғимараттардың ауданы азайды. Қоғамдық ғимараттар салынды.
Дәстүрлі киімдері. Әйелдер басқа дағыстандық әйелдердің костюмінен ерекшеленетін киім киген. Ол спецификалық, асимметриялық кестемен, бас киімдерге қолданылған тиындармен сипатталады. Көйлекпен бірге кең, ұзын шалбар киілді және ашық түсті белдіктер пайдаланды. Күміс әшекейлері бар бас киім (чухта) киіп, аяқ киім киізден немесе былғарыдан тігілді. Костюм жезден, күмістен және мыстан жасалған зергерлік бұйымдармен толықтырылды. Әйелдер алқа, білезік, сақина, сырға, кеудеге арналған әшекей бұйымдар, белдіктер, кулондар таққан.
Ер адамдар туника тәрізді көйлек, кең шалбар, бешмет, черкеска, қаракөл немесе қой терісінен жасалған папаха, қой терісінен жасалған бурка киген. Шикі былғарыдан жасалған аяқ киім, киіз және жұмсақ былғары етік киген.
Бүгінде ерлер костюмнің дәстүрлі элементтерінің ішінде ерлерде қой терісінен тігілген тон мен бас киімдерін сақталған. Әйелдер чухта, бас киім, ашық түсті белдік, ұзын шалбар киеді.[12]
Дәстүрлі тағамдары. Ұннан және ет-сүттен жасалған тағамдарыныі әртүрлі аз болғанымен, аршындарда өз тағамдары, әсіресе қой ірімшігі мен кептірілген шұжықтары («гурккимай») бар. Ұн өнімдерінен күнделікті тағамға ашытқысыз нан («букареххвалли»), ал ашытқы нан («хехмуллин ххввалли») рәсімдерге (той, жаназа, садақа) пісіріледі.
Ең көп тараған тағам – хинкаль (тұшпара түрі), ұзын пішінді ұн өнімдері. Ет, ірімшік, қаймақ, қышқыл сүт, сарымсақ дәмдеуіштерімен бірге жейтін тағам "ссурхилу" деп аталады, сондай-ақ, тұшпара ("курзе") және салмасы бар (ет, ішкі қой майы мен ливер, сүзбе, жұмыртқа, уыз сүті, қалақай, жабайы сарымсақ) бәліштер кеңінен қолданылды. Хинкалдың тағы бір түрі – «гянкуртту», хинкалга қарағанда сорпаға ұқсас. Дайындау үшін қайнаған сүтке ашытқысыз қамырдың кішкене бөліктері мен ұсақталған сүзбе қосылады. Тағамға сарымсақ және еріген май құйрығы немесе қойдың майы қосылады.
Дәмдеуіштер ретінде зире, тимьян және бұрыш кеңінен қолданылады. Сүт өнімдеріне жаңа піскен және қайнатылған сүт, фета ірімшігі, сүзбе, майсыздандырылған сүт, сарысу, айран жатады. Ет тағамдары жазда және күзде негізінен жаңа еттен, ал қалған уақытта кептірілген еттен дайындалған. Құс еті деликатес деп саналды. Үйлену тойлары мен мерекелердегі дәстүрлі алкоголды сусын - буза («ххалай») немеме қант қосылған сұлы ұнынан жасалған «букарин ххалай» пайдаланылады.[13]
Фольклоры. Авар және лак фольклоры кең тараған. Танымал би - лезгинка; музыкалық аспаптары – зурна, кумыз, барабан. Әндер авар тілінде орындалады.[14]
Аршын халқының қазіргі жағдайы
өңдеуБүгінде Аршын халқы көбіне мал шаруашылығымен және аңшылықпен айналысады. Олардың кейбіреулері қолөнермен айналысуда - кілем және ұлттық киім жасау. Дегенмен заманауй өзгеріс жыл сайын аршын мәдениетіне көбірек әсер етуде.
Аршын халқының тілі бүгінде жойылу алдында тұр. Оны сақтау үшін аршын тұрғындары тіл курстарын және тілдерді тереңдетіп оқытатын балабақшалар ашты. Аршын халқы әдет-ғұрпымен, мәдениетімен, салт-дәстүрімен танылған, оны қазіргі үйреншікті өмір салтымен шебер үйлестіруде.[15]
Бейнетаспалар
өңдеу- https://yandex.kz/video/preview/12524317856680167269 Аршындар кімдерге жатады?
- https://yandex.kz/video/preview/1560942397824536805 Аршындар
- https://yandex.kz/video/preview/9007521553629544321 Орочи және аршындар
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Ресей энциклопедиясы 2004-2017 https://old.bigenc.ru/ethnology/text/2802439?ysclid=lr7hqcor520400360
- ↑ Аршындар https://nazaccent.ru/nations/archintsy/?ysclid=lr7id2zw9j386955540
- ↑ Аршындар https://doc4web.ru/geografiya/archinci.html
- ↑ Әлем халықтары / Аршындар http://www.etnolog.ru/people.php?id=ARCH
- ↑ Аршын халқы авар ма, әлде лезгин ме? https://dzen.ru/a/YC2MVDrW7nh8R6Nf
- ↑ Аршын тілі. Тексерілді, 11 маусым 2024.
- ↑ Аршындардың діні мен дәстүрі. https://vk.com/wall-212557549_13087?ysclid=lr7k228f4v651996742
- ↑ Аршындар (адамдар) https://www.istmira.com/novosti-istorii/15277-archincy-narod.html
- ↑ Аршындар https://dzen.ru/a/YC2MVDrW7nh8R6Nf
- ↑ Аршындар («Дағыстан халқы», 2002) http://www.etnosy.ru/node/665
- ↑ Басты бет Аршындар (Дағыстан халқы, 2002) http://www.etnosy.ru/node/665?ysclid=lr7km8r8df888338729
- ↑ Аршындар - жойылу алдында тұрған Дағыстанның байырғы халқы https://travelask.ru/articles/archintsy-korennoy-narod-dagestana-na-grani-ischeznoveniya?ysclid=lt2vbhesd4979612108
- ↑ Аршындар https://www.kavkazportal.com/forum/forums/topic/2756-archintsy/
- ↑ Халықтар мен мәдениеттер/Аршындар https://travel-journal.ru/ethno/27/223/ Мұрағатталған 26 маусымның 2016 жылы.
- ↑ Аршындар: халықтың көп қырлы мұрасы және дәстүрі https://genetik.pro/nacionalnosti/archincy/