Ат ерттеу
Ат ерттеу – мініс көлігіне ер-тоқым салып жабдықтау, мінуге дайындау. Әдетте жайдақ атқа міну қолайсыз болғандықтан, оны ерттеп мінеді. Жайлы ер-тоқым салып мінген адам ғана ат үстіндегі ұзақ жүріске шыдайды.
Ерттеу тәртібі
Ат ерттеудің өзіндік тәртібі бар.
- Ең алдымен, ат арқасына терлік салынады. Оны кейде іштік, ішкілік деп те атайды.
- Терліктен кейін тоқымның екі қабат киізден сырылып, алды-арты былғарымен көмкеріліп тігілген ішпек деп аталатын түрі – тоқым салынады. Тоқымды кейде тебінгі тоқым дейді. Өйткені, көп жағдайда тебінгі киіз тоқымға жапсырылып тігіледі. Яғни оны үнемі өз алдына жеке тігіп жатпайды. Ат әбзелін осылай жабдықтау тоқымның үзеңгі бау тігетін тұсының тез тозбауын қамтамасыз етеді.
- Осыдан кейін ер салынады.
- Одан соң ерді сәл артқа таман сырғытып, құйысқан салады. Ерді қайтадан тоқымға ыңғайлап алға жылжытып, үстіне көпшігін төсеп, үзеңгісінің тұсынан сәл артқа таман келтіріп, айылмен тартып бекітеді.
Арқасы кеткен атқа ер салу амал-тәсілдері
Қазақ жауыр атқа мінбесе де, өте мұқтаж болған жағдайда арқасы кеткен атқа ер салғанда мүйеттеу, оймалау, тығылдырықтау, желқомдау деп аталатын амал-тәсілдерді пайдаланған. Бұл тәсілдер атауы қолданылу барысында пайдаланылатын заттарына байланысты қалыптасқан.
- Атап айтқанда, жауыр жараның төңірегі ішпек тиіп қажалмас үшін салынатын, терлік пен ішпек арасына «қоралай» қоюға лайықталған ортасы тесік киізді мүйет деп атайды.
- Ал ойма – ішпек, тоқымның ішкі бетін ат арқасындағы жараға келетін тұсын дәлдеп тесіп, ойып алынған бөлігі. Жауырдың жазылмайтын лоққы, шилі түрлері асқынған кезде мәжбүрлікпен жасалатын айла-тәсіл.
- Тығылдырық немесе кепіл киіз – ер қапталының не алдыңғы, не артқы бөлігінің біріне ат арқасына қатты қысып батпауы үшін қабатталып салынатын киіз кесінді.
- Желқом – жауыр болған ат арқасын ашық қалдыру үшін екі қапталға қойылатын екі ішпек. Сонда оқпан мүлде ашық қалады да, жауыр жараға тимейді. Лажсыздықтан туған бұл амалдар, сонымен қатар, әбден жауыр болып, жүк артып-тартуға мүлдем болмай қалған жағдайда сиыр мен түйеге де жиі салынады.
Ел арасында ерттеуге және ат әбзелдеріне байланысты «Атыңнан айырылсаң да, ер-тоқымыңнан айырылма», «Ат арқасына ер батса аяңшыл болады», «Жаман ерден жайдағым, жаман әйелден бойдағым», «Төреге ерсең, ер арқаларсың, қожаға ерсең, тері арқаларсың», «Қарағай ерге қас болмас, қыз бала елге бас болмас» деген көптеген мақал-мәтелдер кездеседі.[1]
Дереккөздер
- ↑ ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “Слон”, 2012. – (иллюстрацияланған) ISBN 978-601-7026-17-22-том: Е – И – 736 бет.ISBN 978-601-7026-20-2
Әдебиеттер
- Бабалықұлы Ж. Ер тұрман. Жалын. 1985. №3, №6;
- Бегманов Қ. Этнографпен әңгіме. Алматы: Дәстүр, 2010;
- ҚР МОМ – материалдарынан;
- ОМЭЭ – материалдарынан.