Ауа райы және жұт

Ауа райы және жұт «...Көшсең жұттан құтыласың» деген аталы сөз бар. Малын қысы-жазы жайылыста ұстаған, ауа райының тұрақсыздығына байланысты табиғат рақымшылығына үнемі тәуелді болған көшпелі халық үшін осы бір сілтеме сөздің мәні зор. Олар ай-айдың оты мен суын аймақтық және маусымдық ерекшеліктеріне қарай бағалап, көші-қон реттерін соған бейімдеген... «Маңғыстаудың қаройы үш ай тоқсан қыста – құт, көктем туа Үстірт – ол ағып тұрған сүт, жаз айы, қырық күн шілде Жем, Сағыз бен Арқа бетін сағала, ол – балқаймақ пен сары май, ірімшік пен құрт, күз иек артпа қарнауды мекен ет, алды-артыңды жинақтап, қыс бекімей тұрғанда қыстағыңа жет» деп саты-саты қозғалыстың қағидалы кестесін де белгілеп берген.

Көшу

Әр заманның өзіне лайық амалы болады. Ол кезде қазіргідей ауа райын алдын ала болжайтын сараптама орталығы болған емес. Тұйықтан шығар жалғыз жол – қасиет иесі, көріпкел, киелі жандардың болжамды сілтемесі ғана. Бозащы, Жиделі, Қызан бетінде (Мұрат деген ауылдың бір тақтасы) Құрым кещелер сәтін салса 3 – 7 күндік ауа райындағы өзгерісті алдын ала болжаған. Ал қазан кеще Тасымның Тілепісі алдағы қыстың қай жерде қалай өтетінін білген, бірақ өз ойын жария ете бермеген. Бес Әлмембеттің бірі, Бәубектің Құлшығай атасынан тарайтын Махамбет, оның баласы Қосмамбеттің көріпкелдігі атбаспан, ақшұнақ жұттан тері теспей шығатын болған. «Көшсең Махамбетше көш, жұттан құтыласың» деген аталы сөз осыдан қалған. Табиғаттың тылсым құбылысын алдын ала болжап, дұрыс бағыт-бағдар беруде Шолақ (Қожамсүгір) Есімқұлдан өткен ешкім болмаған. Әйгілі жұттың бірі «ақшұнақ қой» мен заузада желідегі құлынның қырылуын, сол күнгі Сартбайдың өлімін қариялар Есімқұл әулиенің ескертпесіне құлақ аспаудың салдары деп жеткізеді. «Отамалы ойылған қыс, сәуір салуалы қыс, саратан, зауза сенен де қорқамын» деген тұжырымды сол Есімқұл атамыздан қалған сөз деп түсіндіреді.

Жұтқа қарсы тұру

Шаруагер қауым ата кәсібінің қыры мен сырын қаншама жете меңгергенімен, табиғаттың дүлей күші – «Жұтқа» қарсы тұруы оңай болған жоқ. 1795 – 1993 жылдардың мәліметіне сүйенсек, «Жұтты» тиіп-қашпа жұт, сыралғылы жұт, соқпа жұт деп үш түрге бөлуге болады. Айталық, қоянның жұты сыралғылы жұтқа жатады. 1795 – 1796 жылы. (Есім ханның тұсы) қоянның жұты батыс аймақты түгел қамтыған. Ғұбайдулла молданың осы жұттың зардабы туралы мәлімдемесінде: «2000 тіпті одан да көп мал ұстаған байларда 100-ге жуық жылқы мен 50 – 60 қой қалды, ал жарлы-жақыбайлар малынан түгел айрылды. Ел жаппай күйзеліп, аштан өле бастады» деп келтірген. 1870 – 80 жылдары «Үлкен қоян» жұтында уақ малдың 70, ал жылқы, түйе, ірі қараның 55 – 60%-ы жұтқа ұшыраған. 1891 – 92 жылдары «Ор қоян» жұтында ел 536 мың 200 бас шартты қойынан айрылған (түйені– 10, жылқыны – 8 бас қойға теңестіргенде).

Кеңестік жүйе

Кеңестік жүйе тұсындағы 1927 – 28 жылдары жұт қоянның зардабы да халыққа оңай тиген жоқ.Ал 1951 – 52 жылдары қоянда тек Маңғыстау ауданының өзі 253 мың бас қой малынан айрылды. 1975 – 76 жылдары Маңғыстау облысының оңтүстік, оңтүстік-шығыс аймағын қамтыған қоянның қысы тек Ильич, Ералиев атындағы шаруашылықтардан өндіріс мүмкіндіктерін барынша жұмылдырғанның өзінде он мыңға жуық малды алып кетті. Қоянның жұты не заманнан бері ел есінде осындай ерекшелігімен сақталған.

• Ал 1885 – 1922 жылдары араға он екі жыл салып, айналып соққан «соқпа жұт» 1885 – 86 жылдары қысында 399608 бас шартты қой-ешкіні, 1897 – 98 жылдары – 72508, 1909 – 10 жылы – 852979, 1921 – 22 жылдары – 300 мың басқа жуық малды шығынға ұшыратқан.
• Сондай-ақ «тиіп-қашпа жұтқа» келсек, ең алдымен ел 1827 – 1928 жылғы 280 мың бас жылқы, 83 мың бас сиыр мен түйе, миллионға жуық қой малының басын жұтқан доңыз-тышқанның жұтын атауға болады. Сонымен қатар 1870 – 71 жылдары «Ақ шұнақ қойдың жұты да» осал болмаған. Олармен салыстырғанда 1968 – 69 жылдары «Мешін жұты да» Маңғыстаудың 150 мың бас қой, 2700 бас жылқы, 1500 бас түйесін құртқан.
• Бейнеу, Шағырлы, Жетіқақ, Матай, Сам құмын түгел қамтыған 1992 – 93 жылдары Тауықтың тиіп-қашпа жұты да кезінде оңай болған жоқ. Қоспалы жемнің күшімен (1.1. 1993 жылы 4164 т қоспалы жемдері болды. Осыған жуық жем ақпан, наурыз айында берілді) және жан-жақты басқалай көмектің нәтижесінде жұттан аман құтылды. Маңғыстаудағы қыстың соңы осы болды.

2006 жылы қаңтардың 10-ынан бастап қатты суық болып, ақпанның басында-ақ күн жылына бастады. Алайда сол 20 – 25 күнге созылған қыстың өзі де түбектің әр жеріндегі шаруашылықтарға шарпуын тигізіп үлгерді. Қазіргі заманда малдың су мәселесі мен жатар орны шешілген. Ендігі әңгіме мал азығындауылы Облыс бойынша (1973 – 93) 20 жылдың ішінде жыл сайын орта есеппен шаруашылықтарда 70 мың мал азығы дайындалып, бұған қоса ауыспалы қорда орта есебі 30 мың пішен болған. Ал 1993 жылы облыс бойынша мал азығы ең аз дайындалды (40 мың т-дай). Ал мал азығының қазіргі көрсеткіші бұған тым кереғар.