Ағылшын-ауған соғысы

Ағылшын-ауған соғысы (1838-1842, 1878-1880, 1919) — Англияның Ауғанстанда жүргізген отарлау соғыстары.

Бірінші Ағылшын-ауған соғысы 1838 жылы 30 мың ағылшын әскерінің Ауғанстанға басып кіруімен басталды. Ауғанстан қорғанысқа 15 мың әскер шығарды. 1839 жылы ағылшындар Қандағарды, Ғазниді және Кабулды басып алды. 1841жылы Кабулда көтеріліс басталып ағылшын әскерлері 1842 жылы ауған жерінен кетуге мәжбүр болды.

1878 жылы 2-Ағылшын-ауған соғысы басталды. Күшінің басымдығын пайдаланып, ағылшындар 1879 жылы 8-қаңтарда Қандағарды басып алды. Ауған әмірі Якуб-хан Англиямен 1879 жылы 26-мамырда жасаған келісім бойынша Ауғанстан дербес сыртқы саясат жүргізу құқынан айырылды, ағылшын елшісі ауған үкіметінің ішкі істеріне де араласуға мүмкіндік алды, Қандағар, Құррам, Сиби мен Пишин Англияның иелігіне берілді. Бұл әділетсіз келісім Кабулде халық көтерілісін туғызды. Кабулдегі ағылшындарды көтерілісшілердің 100 мыңдық әскері қоршап алды. 1880 жылы 27-шілдеде Майвандтағы (Қандағар маңында) шайқаста ағылшындар жеңіліске ұшырады. 1880 жылы Әбдірахман әмірмен жасалған жаңа келісім бойынша Қандағар Ауғанстанға қайтарылды. Ауғанстан ішкі саясатын жүргізудегі дербестігін сақтап қалды, ағылшын әскерлері ауған елінен шығарылды. 1893 жылы 12-қарашада Әбдірахман әмір мен М. Дюранд 1869 — 1873 жылдары Англия мен Ресей арасында жасалған, орыс-ауған шекарасын белгілеген келісім-шартты бекітіп, Ауғанстан мен Үндістандағы ағылшын иеліктерінің арасындағы шекараны қайта қарап, ауғандар (пуштун) орналасқан үлкен территорияны Ауғанстаннан бөліп тастады. “Дюранд сызығы” деп аталған осы шекараны ауған ресми топтары мойындамай, оны Ауғанстанның Пәкістанмен емес, Пуштунстанмен шекарасы деп санады.

1919 жылы Аманулла хан Ауғанстанның тәуелсіздігін жариялады. Ауғанстанның тәуелсіздігін мойындаудан бас тартқан Англия 3-Ағылшын-ауған соғысын бастады (1919 жылы 3.05). Ағылшындардың жақсы қаруланған 340 мыңдық әскеріне қарсы ауған үкіметі 40 мыңдық әскер шығарды. Ауған әскерлері Хайбер, Вазиристан және Қандағар бағыттарында қорғаныс ұрыстарын жүргізді. Вазиристанда ағылшындарға қарсы халық көтерілісі басталды. Тап осы кезде Үндістанда да толқулар күшейді де ағылшындар соғыс қимылдарын тоқтатуға мәжбүр болды. 1919 жылы 8 тамыздағы бітім шарты бойынша (1921 жылы 22-қарашада Кабулда бекітіліп, күшіне енді) Англия Ауғанстанның тәуелсіздігін мойындады, Ауғанстан мен ағылшын иеліктері арасындағы шекара “Дюранд сызығы” арқылы өтетін болды.