АҚШ географиясы
Америка Құрама Штаттары — Батыс жарты шарда, негізінен Солтүстік Америка континентінде орналасқан мемлекет. Құрама Штаттар «континенттік бөліктегі» 48 штаттан және қалғандарымен ортақ шекарасы жоқ екі штаттан тұрады: Аляска – Солтүстік Америка материгінің солтүстік-батысында орналасқан (Аляска түбегімен шатастырмау керек, ол әлдеқайда аз) және Тынық мұхитындағы Гавайи. Сонымен қатар, Құрама Штаттар Колумбия округін және Пальмира атоллының біріктірілген аумағын қамтиды.
| АҚШ географиясы | |
| |
| Әлем бөлшегі | Америка |
|---|---|
| Аймақ | Солтүстік Америка, Океания |
| Координаттары | 38° с.е. 97° б.б. |
| Аумағы |
|
| Жағалау сызығы | 19 924 км |
| Шекаралары | 12 217 км (Канада 8 893 км, Мексика 3 326 км) |
| Ең биік нүктесі | Денали тауы, Аляска (6 194 м) |
| Ең төмен нүктесі | Ажал аңғары, Иньо округі, Калифорния (-86 м) |
Шекаралары мен аумағы
өңдеуАмерика Құрама Штаттары оңтүстігінде Мексикамен және солтүстігінде Канадамен шектеседі. АҚШ-тың Ресей Федерациясымен де теңіз шекарасы бар. Батыстан АҚШ территориясын Тынық мұхиты, шығысынан Атлант мұхиты, АҚШ-тың оңтүстік-шығысында Мексика шығанағы, солтүстіктен Аляска түбегін Солтүстік Мұзды мұхит шайып жатыр. Америка Құрама Штаттарының шекараларының ішінде геометриялық (астрономиялық) деп аталатын шекара түрі ең көп таралған. АҚШ-тың Канадамен шекарасының көп бөлігі (соның ішінде Канаданың Аляскамен шекарасы) осы типке жатады. АҚШ-Мексика шекарасының шығыс бөлігі Рио-Гранде бойымен өтеді. Гидрографиялық категорияға шығыс және батыс жағалаулардағы теңіз шекаралары, сондай-ақ Ұлы көлдер аймағындағы Канадамен шекара жатады. Олар рельефтің ерекшеліктерін ескере отырып, табиғи шекаралар бойымен сызылады. Мексикамен шекараның батыс бөлігі жергілікті анықталған екі нүктені қосатын түзу сызық болып табылады, ал ол рельефке қарамастан аумақты кесіп өтеді, сондықтан геометриялық шекара ретінде жіктелуі мүмкін.
Гавайи штатының шекаралары туралы айту керек. Ол Тынық мұхитындағы аралдарда орналасқандықтан, оның құрлықпен шекарасы жоқ. Шекаралар арал жерінен 12 теңіз миль қашықтықта өтеді.
1989 жылдан 1996 жылға дейін Америка Құрама Штаттарының жалпы ауданы 9 372 610 км² (тек құрлық + ішкі сулар) болды. Көрсетілген жалпы ауданы 1997 жылы 9 629 091 км² (Ұлы көлдер мен жағалау сулары қосылған), 2004 жылы 9 631 418 км², 2006 жылы 9 631 420 км² және 2007 жылы 9 826 630 км² (сулар қосылған қалалар) өзгерді. Қазіргі уақытта CIA World Factbook 9 826 675 км², Біріккен Ұлттар Ұйымының Статистика бөлімі 9 629 091 км² және Британ энциклопедиясы 9 522 055 км² (Ұлы көлдерді қоса алғанда, бірақ жағалау суларын қоса алғанда) береді.
Рельеф
өңдеу
Америка Құрама Штаттарының аумағында бірнеше ірі физиографиялық аймақтар бар. Шығыста Атлант мұхитының жағалауында Аппалач тау жүйесі созылып жатыр. Оның батысы мен оңтүстігінде жер беті тегістеліп, Америка Құрама Штаттарының ең ірі өзендері ағып жатқан аласа аймақтарды құрайды. Одан әрі батысқа қарай бұл аймақ Кордильераның таулы аймақтарынан бұрын орналасқан Ұлы жазықтар деп аталатын кең жазықтар мен прерияларға өтеді. Тау жоталары елдің бүкіл батыс бөлігін алып жатыр және Тынық мұхиты жағалауына дейін күрт бөлінеді.
Алясканың көп бөлігін солтүстік Кордильера жоталары алып жатыр. Гавайи архипелагы — биіктігі 4205 м-ге жететін жанартаулық аралдар қатары.
АҚШ-та 104 тау шыңының абсолютті биіктігі 4000 метрден және салыстырмалы биіктігі 500 метрден асады.
Аппалач жүйесі
өңдеуАппалач тау жүйесі АҚШ-тың Атлант жағалауынан Мэннің солтүстігінен Алабама штатының орталығына дейін 1900 км созылады.
Басқа мәліметтерге сәйкес, Аппалач жүйесі орталық Алабамадан Канададағы Ньюфаундленд аралына дейін шамамен 3 мың шақырым және оның ені шығыстан батысқа қарай 190-нан 600 км-ге дейін созылады .
Жүйенің ең биік нүктесі — Митчелл тауы (2037 м), басым биіктігі — 1300-1600 метр. Жер бетіндегі ең көне таулардың кейбірі шамамен 400 миллион жыл бұрын Солтүстік Америка мен Еуропа біртұтас Пангея материгінің бөлігі болған кезде пайда болған.
Гудзон өзені жүйені тең емес бөліктерге бөледі — Солтүстік және Оңтүстік Аппалач. Жаңа Англия аумағында Ақ таулар, Жасыл таулар, сондай-ақ Таконика мен Беркшир жоталары ерекшеленеді. Оңтүстік бөлігіне Адирондак таулары, Катскилл, Блу-Ридж жотасы кіреді. Блу-Ридж жотасы — жүйедегі ең биік, Роанок өзенімен екі бөлікке бөлінген. Жоталардың батысында орналасқан Аппалач үстірттері, солтүстігінде Аллеган таулары мен үстірттерден және оңтүстігінде Камберленд үстіртінен тұрады. Үстірттің ұзындығы 1000 км, ені 160-тан 320 км-ге дейін және Огайо өзенінің салаларымен қатты бөлінген.
Жүйенің оңтүстік бөлігінде Грейт-Смоки-Маунтинс жотасы және аттас ұлттық саябақ орналасқан. Оның оңтүстігінде Пидмонт үстірті орналасқан. Үстірттің биіктігі 150-300 м, кейде аласа жоталар мен тау жұрнақтары кездеседі. Салыстырмалы биіктігі 185 м-ден асатын Стоун-маунтин гранит монолиті ең танымал.
Төмен аудандар
өңдеуАтлант маңы ойпаты (ені 160 — тан 320 км-ге дейін, биіктігі 100 м-ге дейін) мұхит пен Пидмонт үстіртінің арасында орналасқан, оны "сарқырамалар сызығы" деп атайды. Атлантикалық ойпат Чесапик шығанағынан Флорида түбегіне дейін созылады.
Флоридадан батысқа қарай Рио-Гранде өзеніне дейін елдің бүкіл оңтүстік жағалауын Мексика маңы ойпаты алып жатыр (биіктігі 150 м-ге дейін). Көптеген жерлерде жағалау батпақты. Ойпаттың ортасында ені 80-ден 160 км-ге дейінгі Миссисипи аллювиалды жазығы орналасқан.
Солтүстігінде Ұлы көлдерден және оңтүстігінде Мексика ойпатынан, шығысында Аппалач тауларынан және батысында Ұлы далалардан Орталық жазықтар алып жатыр (биіктігі 200-500 м). Жазықтың солтүстік бөлігінде таулы мореналық рельеф бар, ал орта және оңтүстік бөліктерінде төбелер жұмсақ және эрозияға ұшыраған. Миссуридің оңтүстігінде Спрингфилд және Сейл үстірттері мен Бостон тауларынан (биіктігі 700 м) тұратын Озарк үстірті ерекшеленеді. Үстірттің оңтүстігінде Арканзас өзенінің аңғары арқылы биіктігі 885 м-ге дейінгі Уошито таулары орналасқан.