Ақбас үйрек

Ақбас үйрек
	; Кежек ; Мекиен
Амандық күйі
	Сурет:Status IUCN3.1 EN.svg; Жойылу қаупіндегілер (IUCN3.1)
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі:	Жануарлар;
Жамағаты:	Хордалылар;
Табы:	Құстар;
Сабы:	Қазтәрізділер;
Тұқымдасы:	Үйрек;
Тегі:	Oxyura;
Түрі:	O. leucocephala;
Екі-есімді атауы
	Oxyura leucocephala; (Scopoli, 1769)

Ақбас үйрек (лат. Oxyura leucocephala) — қазтәрізділер отрядының үйректер тұқымдасына жататын су құсы.

Қанатының ұзындығы 15-17 см, салмағы 500-900 г. Қоразы қара сұр түсті, басы ақ, мойны мен төбесі қара, тұмсығы көгілдір. Мекиенінің басы қоңыр, көзінің жоғары жағында ақ жолағы бар. Басқа үйректерден айырмашылығы жүзіп жүргенде құйрығын тік ұстайды, жақсы сүңгиді, құрғақта жүре алмайды. Ұясын терең сулардағы қамыс пен қоғаның арасына салады. Басқа үйректердің ұяларын да пайдалана береді.

Саны тез азайып бара жотқан, ала-құла тараған, сирек кездесетін түр. Қазақстанның солтүстік бөлігінде қалың сулы терең көлдерде кездейсоқ ұялайды. Қазақстандағы саны белгісіз, бірақ, шамамен бірнеше жүзден аспайтын шығар. Санының азаюының негізгі себептері - шөп шабу, өрт, өзен-көлдердің су жүйесінің бұзылуынан, қамысты қопалардағы тіршілік жағдайының нашарлауы. Торғай өзенінің сағасы мен Шаны көліндегі қорықтарды ұйымдастыру жұмысын жеделдету керек. Мекиені 6 — 10 ірі (салмағы 80 — 100 г) жұмыртқа басады. Шілде — тамызда балапандарын ұшырады. Су өсімдіктерімен және су жәндіктерімен қоректенеді. Ақбас үйрек — жыл құсы. Қазан айында жылы жаққа ұшып кетеді. Пәкстан, Иран, Түркия жерлерінде қыстайды. Сәуір — мамыр айларында қайта оралады. Санының жылдан-жылға азаюына байланысты, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген (1996).^[1]^[2]

Статусы

1-ші санат. Саны аз, шашырап орналасқан, саны күрт қысқарып келе жатқан түр. Халықаралық Қызыл кітапқа тіркелген.

Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы

Монотипті түр, таралу аймағындағы төрт географиялық популяцияның, Қазақстанда мекендейтін орталық-азия популяциясын қоса, өкілі.

Таралуы

Солтүстік Африка, Оңтүстік Еуропа, Алдыңғы Азия және Орта Азия, Оңтүстік Сібір. Жерорта теңізі елдерінде, Иранда, Пәкістанда және Индияда қыстайды, сол сияқты сонда отырықшы мекендейді ^[3]. Қазақстанда тұщы не кермек сулы суқоймаларында, биік таулар мен шөлдерден басқа, шашырап ұялайды Долгушин, 1960; Гаврилов, 1999. Өткен ғасырдың соңғы ширегінде тек Науырызым мен Қорғалжын көлдерінде, сирек те болса Жайық өзенінің ортаңғы сағасындағы көлдерде ұялауы мүмкін, ұшып-қайту кезінде барлық жерде де сирек кездесті. Санының өсуі 1995 жылдан кейін байқалады және қазіргі кезде Қазақстанның батыс, оңтүстік және шығыс аймақтарындағы көптеген көлдерде ұялай бастады, ұшып келу-кетуде көп . Теңіз-Қорғалжын ойпатының көлдерінде, ұялайтындарымен қатар, жылма-жыл жазда көбеюге қатыспайтын ақбас үйректер шоғырланады

Мекендейтін жерлері

Суүсті өсімдіктер өскен терең тұщы не кермек сулы көлдер.

Саны

XX ғасырдың 70-ші жылдарының ортасында саны өте күрт азайған кезде, онда жалпы саны 8 мыңнан аспайтын, қазір оның бірте-бірте өсіп келе жатқаны байқалады, 2003 жылы – 13 мың болды ^[3]. Қазіргі кезде Қазақстандағы саны 10 мыңға жетті, соның ішінде Теңіз-Қорғалжын ойпатында: жазда – 2 мың, күзде, ұшып кету алдында – 6 мыңнан асты^[4].

Негізгі әсер ететін факторлар

Климаттың өзгеруі, ұзақ мерзімді қуаңшылықтар, әсіресе азиядағы таралу аймағының оңтүстік бөлігінде ^[3],антропогенді пресстің өсуі – балық аулау, аңшылық, рекреациялық қысым ^[5]

Биологиялық ерекшеліктері

Толық зерттелмеген. Ұялайтын жерлеріне ұшып келуі сәуірдің аяғы – мамырдың басы. Ұшып келе салысымен жұп түзіледі, бірақ олардың жұптасуы қыстау кезінде-ақ қалыптасады. Ұясын суүсті өсімдіктеріне, қопаларға салады, ұяда 5-10 үлкен жұмыртқа болады, 25-26 күн шайқайды. Балапандары 29-30 күнде өз бетінше тіршілік ете бастайды, бірақ қанатына тек 40-45 күнде – басқа үйректерден кейін – қонады. Қорегінде, негізінен, өсімдіктектес азықтар, бірақ өсімдікқоректі балықтар көп болғандықтан, қорек жетіспеуден зардап шегеді. Насекомдар мен моллюскалар сирек кездеседі.

Қолда өсіру

Испания және басқа елдердің орнитологиялық орталықтарының инкубаторларында ойдағыдай шайқап шығарады ^[6]. Қазақстан хайуанаттар парктерінде ұсталмайды

Қабылданған қорғау шаралары

Қазақстанда Наурызым, Қорғалжын және Алакөл қорықтарында, Сарықопа мен Балқаш өңірі қорықшаларында қорғалады.

Қажетті қорғау шаралары

Ұялайтын жерлерінде балық аулауға тиімді бақылау жасау, жасанды ұялар жасап құстарды тарту тәжірибелерін қайта жандандыру. Аңшылар арасында үгіт-насихат жұмыстарын жүргізу.

Зерттеу жөніндегі ұсыныстар

ҚР АШМ ОАШК бекіткен «Ақбас үйректі (Oxyura leucocephala) басқару ісінің Ұлттық жоспарын» жүзеге асыру.

Дереккөздер

↑ Қазақ ұлттық энциклопедиясы
↑ Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
↑ ^a ^b ^c Li et al., 2006
↑ Ерохов и др., в печати.
↑ Ерохов и др., в печати
↑ Esquivias Jose A.Torres

Бұл — биология бойынша мақаланың бастамасы.
Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.

[1] Қазақ ұлттық энциклопедиясы

[2] Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2

[Li_et_al.,_2006-3] Li et al., 2006

[4] Ерохов и др., в печати.

[5] Ерохов и др., в печати

[6] Esquivias Jose A.Torres

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]