Багулалдар
Багулалдар (өз атауы: багвалалдар («шикі ет жейтін кедейлер»), багвалиндер («батырлар»), багулал, гаитляло) — Андий-цез халықтары тобына кіретін Дағыстандағы шағын халықтардың бірі. Багулалдардың жалпы саны XIX ғасырдың 60-жылдарының соңына қарай 1 989 адамды құрады, ХХ ғасырдың 20-жылдары олардың 3 054 болды. Бүгінде багулалдардың саны 5 мыңнан асады.
| Багулалдар | |
| багвалалдар | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
5 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Автоэтнонимі
өңдеуБагулал атауының бірнеше түсіндірмесі бар: «батырлар», «тамақтану уақыты», «емізік», «кедейлер», «шикі ет жейтіндер» т.б. Қарым-қатынаста болған көрші халықтар оларды Багулалдар деп атады.
Этнонимі
өңдеу"Багвалиндер" этнонимі Үнді Койсу өзендерінің оң жағалауындағы тұрғындарды — багвалиндер мен тиндиндіктерді белгілеу үшін қолданылған. Багулалдардың өздері ауылдың атымен аталады: хусари-хуштадиндер, гиндури — тлондодиндер, гиемери — гимерсиндер, киванди — кванадиндер, гибиширди-тлибишиндер.[1]
Тілі
өңдеуТілі багулал тілі, оның диалектілері: хуштадин, тлондодин, тлибишин. Авар, орыс тілдері кең таралған. Жазуы орыс әліпбиі негізінде авар тілі.[2] Бүгінде багулал тілі жойылу алдында тұр. Дегенмен, көптеген отандастар ана тілін сақтап қалу үшін бар күш-жігерін салуда.[3]
Діні
өңдеуДіни ұстанымы - мұсылман-сүнниттер. Дәстүрлі наным-сенімдердің қалдықтары – табиғи нысандардың рухтарына сену, әулиелер, ата-бабалар культі, магия элементтері сақталған. Негізгі мифологиялық кейіпкерлер – жындар мен аждаха айдаһары.[4]
Негізгі қоныстану аймағы және халқы
өңдеуБагулалар Әнді Қойсудың оң жағалауындағы Богос жотасының солтүстік беткейінде қоныстанған. Олар көршілес Хуштада, Тлондода, Кванада, Гимерсо (Цумадин ауданы), Тлибишо, Тлиси (Ахвах ауданы) ауылдарында қоныстанған. Қазіргі кезде Багула қоныстанушылар Чало ауылында (Қызылюрт ауданы) жинақы тұрады. Багулалар Кизляр, Хасавюрт, Кизилюрт аудандарының қоныс аудару қоныстарында шашыраңқы өмір сүреді. Революцияға дейін әкімшілік жағынан Багулалар Андий округінің Қарата наибінің құрамына кірді.
1926 жылғы халық санағы бойынша КСРО-да 3054 багулла өмір сүрген. КСРО-ның кейінгі санақтарында багулалдар этникалық топ ретінде анықталмады, аварлар қатарына қосылды. Академиялық зерттеулер бойынша 1958 жылы олардың саны 4500, ал 1967 жылы 4 мың адам болған. 2002 жылғы халық санағы бойынша Ресейде аварлардың құрамына этникалық топ ретінде кіретін 40 багулалар тұрды. 2010 жылғы халық санағы елде тек 5 багулалды тіркеді, 2020 жылы - 14 адам болды.[5]
Тарихы
өңдеуБагулалдар негізінен қазір өздері алып жатқан аумақтың ежелгі тұрғындары. Ежелгі уақытта ауылдық қоғамдар одағына (немесе тайпалық бірлестікке) біріккен олар Батыс Дағыстан халықтарының тарихында елеулі рөл атқарды, дегенмен «багулал» атауы XVIII ғасырға дейін дереккөздерде кездеспейді. Біздің дәуірімізге дейінгі 1 мыңжылдықтың аяғынан бастап Багулал тайпалық бірлестігі ди-дури (Дидо) одағына кірді. Оның құрамына алты ауылдық қоғамдар кірді: Хуштадин, Кванадин, Тлондодин, Гимерсинск, Тлиссинск, Тлибишинск.
XV ғасырдан бастап оның ыдырауымен багулалықтар орталығы Хуштада ауылында орналасқан Багулал ауылдық қауымдастықтарының одағына біріктірілді. XIV ғасырда ислам қабылданды. 1921 жылдан Дағыстан АССР құрамында (1991 жылдан — Дағыстан Республикасы). Багулалдар ХІХ ғасырда Ресейдің құрамына кірді. Алайда, көптеген багулалдар Шәмілдің басшылығымен таулы қозғалысқа белсенді қатысты. Багулал қоғамы Шәмілдің алғашқы шақыруы бойынша патша әскерлеріне қарсы 300 адамды (150 атты және 150 жаяу) шығарды. Кавказ соғысы аяқталғаннан кейін және Ресейге түпкілікті қосылғаннан кейін багулалдар Андий округінің Каратинск наибына, ал 1900 жылдан бастап сол округтің Каратино-Технуцальск учаскесінің иелігіне енгізілді. 1920 жылдардың аяғында барлық ауылдарда зайырлы мектептер ашылды. 1938 жылға қарай ұжымдастыру аяқталып, әрбір Багулал ауылында қой өсіретін колхоз құрылды.[6]
Кәсібі
өңдеу1938 жылға қарай ұжымдастыру аяқталып, әр ауылда қой өсіретін колхоздар құрылып багулалар ұжымшарларда жұмыс жасады. Көптеген колхоздар ұйымдастырудың нашарлығынан және ауыл шаруашылығы техникасымен нашар жарақтандырылғандықтан рентабельсіз болып шықты, колхозшылардың табысы аз болды. Мұнда шаруашылықтың жайылымдық - егіншілік түрі дамыды. Егістік және шабындық жерлерге жеке меншік (мулк) болды. Кейбір егістік, шөп шабатын және орманды жерлер тухумдардың меншігі де болған. Сондай-ақ вакфтардың – жердің әртүрлі түрлеріне меншік құқығы болды. Қоғамдық меншікке жайылымдар, жартылай алыс шабындықтар мен ормандар кірді.
Дәнді дақылдардан арпа (күздік, жаздық), бидай (күздік, жаздық), жүгері (19 ғ-дан), бұршақ дақылдары, бақша көкөністері – пияз, сарымсақ, асқабақ, сәбіз, қызылша егілді. 20 ғасырдан қырыққабат, қияр, қызанақ және т.б. Жер жырту, егін егу ерлердің жұмысы болса, егістік шаруашылығындағы қалған жұмыстардың барлығын әйелдер атқарды. Әнді Қойсу өзендерінің жағасындағы таулы алқаптарда бау-бақша - жүзім, шабдалы, алма, алмұрт, қара өрік, өрік, жаңғақ өсірді. Бақшалар жеке меншікте болды.
Қолөнердің кейбір түрлері де дамыды. Қолөнердің шикізаты мал шаруашылығы өнімдері (жүн, тері, мүйіз, сүйек), ағаш және тас болды. Тоқу, киіз басу, киім тігу, жүннен шұлық пен етік тоқу, күмістен зергерлік бұйымдар жасау (сырғалар, сақиналар, төс әшекейлері), әйелдер бас киімдерін, ерлердің белбеулеріне өрнектер, қанжарларға қынаптар жасау ерекше дамыды. Багул әйелдері отырғыштар, сөмкелер мен қаптар жасады. Ер адамдар ауылшаруашылық құрал-саймандарын – ши, күрек, айыр, науалар, орақ, тоқыма станогы, иіру дөңгелектерін т.б. жасады.[7][8]
Тұрмыс салты
өңдеуҚоғамдық құрылым өткен дәуірде қоғамдық патриархалдық-феодалдық қатынастардың белгілі бір жүйесін көрсетті. Үйлерге, малға, егістік жерлерге, жеке шөп шабатын жерлерге жеке меншік болды. Ауыл ішінде тухумдар арасында тәуелді қарым-қатынастар дамыды. Шағын қауымдар үлкендерге тәуелді болды. XIX ғасырға қарай ал ауыл ішінде өндіріс пен бөлудегі жағдайы бойынша бір-бірінен ерекшеленетін жеке тухумдар, отбасылар, жеке адамдар пайда болды, мүліктік жіктелу (теңсіздік), халықтың бір бөлігін оның екінші бөлігінің қанауының әртүрлі формалары дамыды. XIX ғасырдың бірінші жартысында патриархалдық құлдық (нисуди) сақталды. Соғыс пен жорық кезінде тұтқынға түскен адамдар құл болды.
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары. Дәстүрлі қоныстары бір-біріне жақын орналасқан үйлерден тұрды, террассаларда, кейде олардың арасында ішкі өткелдері бар. Ауылдардың шетінде қарауыл мұнаралары бар.
Багулалардың баспанасы бір, екі және көп қабатты болып бөлінеді. Бұрындары бір қабатты, бір бөлмелі үй болатын. Бөлменің ортасында ашық ошақ болды және барлық орындар қатаң түрде бөлініп ең құрметті орын отағасына берілді. Мұндай тұрғын үйдің есіктері мен терезелері тар және аласа болды, кейде жарық саңылауы төбеде қалдырылды, ол қолайсыз ауа-райында тегіс таспен жабылды. Терезелер мен есіктердің шағын өлшемдері бөлмені жылы ұстауға мүмкіндік берді. Отбасылардың өсуіне және туысқан топтардың өсуіне байланысты үлкен бөлмені перделермен немесе шымылдықтармен бөлді.
Екі және көп қабатты тұрғын үй кешенінің бірінші қабаты мал шаруашылығына арналған, төбесінде шөп сақтайтын орын орнатылған. Кейіннен үй элементтері - терезелер, есіктер, балкондар, верандалар, лоджиялар және т.б. кең есіктермен, шыныдан жасалған кең терезелермен алмастырылды.
Қоғамдық малға арналған қосалқы үйлер қазіргі заманғы құрылыс материалдарын (цемент, шифер, темірбетон конструкциялары және т.б.) пайдалана отырып, типтік жобалар бойынша салынған, ал жеке мал үшін тұрғын үйдің бірінші қабаты бөлінген немесе ауладағы үйдің жанынан ғимарат тұрғызылған.[9]
Дәстүрлі киімдері. Киім материалы мал өнімдері – жүн, тері, тері болды. XIX ғасырдың аяғында зауытта шығарылатын әртүрлі материалдарды пайдалана бастады. Ерлер мен әйелдердің ғұрыптық киімнің күнделікті киімнен айтарлықтай айырмашылығы болмады. Дәстүрлі киімдері: күнделікті және мерекелік, іш киім және сырт киім болды. Іш киімге туника тәрізді көйлек, шалбар, ал сырт киімге бешмет, черкес пальто, қой терісінен жасалған тон кірді. Көйлек күнделікті киетін, тез тозып кетпес үшін арқасына астар тігілген. Шалбардың «кең қадамы» болды. Олардың басында теріден жасалған папаха, аяқ киімдері шикі теріден тігілген шарық болды.
Әйелдің киімі - туника тәрізді қара көйлек, ұзын шалбар, қара жамылғы, қара былғары чухто (қалпақ), қой терісінен жасалған тон мен күртеше, екі жұп күміс сақиналары бар қара чухто және қызыл белдік болды. Аяқтарына былғары және киіз етік, шикі былғары, былғарыдан тігілген жүн шұлық киген. Әйелдердің жылы киімі ерлерден айырмашылығы жоқ. Үйлену тойына арналған киім кеудеге және басына тігілген күміс пен мыстан жасалған зергерлік бұйымдардың көптігімен ерекшеленді. Ерлер киімі қанжармен және күміспен көмкерілген белдікпен безендірілсе, әйелдер сырға, жүзік, білезік, т.б. таққан.
Қазіргі таңда дәстүрлі киімдер тек аға буын өкілдерінің арасында ғана кездеседі. Қазіргі киімдер еуропалық сипатқа ие.[10]
Дәстүрлі тағамдары. Азық-түлік егіншілік пен мал шаруашылығы өнімдері болды. Күнделікті негізгі тағам үй жағдайында жасалған ашытқысыз нан, шелпек, ұн мен ірімшік қоспасынан жасалған нан, қайнатылған бұршақ, бидай, жүгері, ұннан, жармалардан, дәндерден жасадған әртүрлі ботқалар. Күнделікті тағамдары: қайнатылған бұршақ, ұннан жасалған жарма, ет немесе сүт қосылған хинкал (тұшпара), бәліштер, сүт, май, сүзбе, ет (қуырылған, қайнатылған, кептірілген).
Күнделікті сүйікті тағам ет, сүт қосылған хинкал (түшпара) және ірімшік, сарымсақ және май қосылған кесілген пісірілген шелпектен жасалған түпнұсқа хинкал болды. Сондай-ақ сүзбе, ет, жұмыртқа, жеуге жарамды шөптер (тмин, қымыздық, жабайы сарымсақ, қалақай, т.б.) қосылған түрлі бәліштер дайындаған. Күнделікті сүт өнімдері - сүт, май, сүзбе. Етті жаңа піскен (көбінесе жазда және күзде) және кептіріп (қыста) тұтынды, бұрын шикі ет пен майды жеген. Қозы етіне артықшылық берілді. Сорпа өте кең таралған, кептірілген май құйрығы қосылған сорпа деликатес болып саналды. Шұжықтар тартылған ет, май және зіре дәнінен дайындалды. Қанды шұжық өте танымал болды. Сондай-ақ олар ауланған жануарлар мен құс етін (қоян, аю, кекілік, т.б.), жылқы етін емдік мақсатта (туберкулезге қарсы) пайдаланды. Қазіргі уақытта негізгі тағамдар ет пен шурпа (сорпа) қосылған хинкал және фаршталған орамжапырақ, котлеттер, палау және т.б. енді.[11]
Фольклоры. Ән фольклоры (негізінен авар, сонымен қатар багулал тілдерінде) мен би фольклоры бай, мақал-мәтелдер, аңыздар, ертегілер сақталған.[12]
Багулала халқының қазіргі жағдайы
өңдеуБүгінде көптеген багулалар қалаларда тұрады, бірақ олардың дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын сақтаған. Багулалар өмірінің маңызды құрамдастарының бірі - рухани мәдениет. Бұл халық үшін әдет-ғұрыптар мен әдет-ғұрыптардың маңызы зор. Багулалардың қазіргі өмірінде білімнің маңызы зор. Көптеген жастар кәсіптік білім алу үшін қалаларға кетіп, туған жерлеріне оралып, өңірлерін дамытуда. Көптеген адамдар қосымша табыс ретінде немесе негізгі қызметі ретінде қолөнермен айналысады. Табиғатты қорғау және қоршаған ортаға бағдарлау да қазіргі багулалар өмірінің маңызды аспектілері болып табылады.
Бүгінде Багула тілі жойылу алдында тұр. Көптеген багулалар күнделікті өмірде қабарда-черкес тілін пайдаланады. Дегенмен, көптеген отандастар ана тілін сақтап қалу үшін бар күш-жігерін салуда.[13]
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Багулалдар (багвалалдар) https://nativedagestan.ucoz.net/publ/narody/bagulaly/bagulaly_bagvalaly/12-1-0-117
- ↑ Ресейдің жүздері. Багулалдар, Бежтин, Ботлих https://yarodom.livejournal.com/1118815.html?ysclid=lr7n049tjh91507911
- ↑ Багулалдар: тарихы бай, мәдениеті ерекше тайпаhttps://genetik.pro/nacionalnosti/bagulaly/?ysclid=lr7ptjgpu749559811
- ↑ Ресей ұлттары > Халықтар > Б > Багулалдар http://identity2010.ru/?page_id=2205#s3 Мұрағатталған 28 ақпанның 2024 жылы.
- ↑ Багулалдар https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%91%D0%B0%D0%B3%D1%83%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D1%8B
- ↑ Багулалдар https://metal-archive.ru/stati/25404-bagulaly.html
- ↑ Багулалдар https://nazaccent.ru/nations/bagulaly/?ysclid=lr7mt7h7bf75759851
- ↑ Багулалдар (тарихи-этнографиялық очерк). http://www.etnosy.ru/node/634
- ↑ Багулалдар https://xn--80aaaa1bcaqfbqcckfp8c4cxgsc.xn--p1ai/nationalities/%D0%91%D0%B0%D0%B3%D1%83%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D1%8B
- ↑ Багулалдардың дәстүрлі киімдері https://costumer.narod.ru/text/kavkaz/dagestan/bagulal.htm
- ↑ Әлем халықтары / Багулалдар http://www.etnolog.ru/people.php?id=BAGU
- ↑ Халықтар мен мәдениеттер/Багулалдар https://travel-journal.ru/ethno/28/266/(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ Багулалар: тарихы бай, мәдениеті ерекше тайпа