Джордж Байрон

 Басқа мағыналар үшін Байрон (мағына) деген бетті қараңыз.

Байрон, Джордж Ноэл Гордон (1788 ж. қаңтардың 22, Лондон — 1824 ж. сәуірдің 19, Мессолоңғи, Грекия,) — ағылшын ақыны, романтизм бағытының көрнекті өкілі, 6-шы барон Байрон, лорд. ХІХ ғасырдағы еуропа әдебиетінің көрнекті өкілі. Байрон есімімен ағылшын әдебиеті ғана емес, ХІХ ғасырдағы әлем әдебиетінің дамуы байланыстырылады.

Лорд Байрон
Мансабы:	Ақын, төңкерісшіл
Ықпалдауы Милтон, Поуп
Ықпалдануы Пушкин, романтизм, Элиотт, Клейр

Джордж Байрон

Өмірбаяны

Байрон ақсүйек отбасында туған. Балалық шағы Шотландиядағы Абердин қаласында өтеді.

Байрон Харроу қаласында ақсүйектер мектебінде (1801), кейін Кембридж университетінде (1805) оқыды. Джордж Ноэль Гордон Байрон 1778 жылы 22 қаңтарда Лондонда ағылшын аристократы мен шотландық дворян (шешесі) отбасында дүниеге келген. 10 жасқа толғанда атасы қайтыс болғанда Джордж Байрон Англияның пэрі болып «барон Байрон» деген лордтық титул мен үлкен байлыққа ие болады. Сөйтіп, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан Ньюстед аббатын мұрагерлікке алып (Ньюстед бұрын католиктер шіркеуі болған), шешесімен ата-бабасының сарайына Ноттингэм графтығына көшіп келеді. Жартылай бүлінген қорған – Ньюстед аббаттығы, оның саялы саябағы кейінірек талай рет Байрон поэзиясына арқау болды. Байронның ата-тегі Нормандиядан шыққан. Олар Англияға Вильгельм Жаулап алушымен бірге келіп, Гастингс түбіндегі қанды шайқастан кейін сакстардан тартып алынған бай поместьені корольдан сыйға алады. Байронның алғашқы аты – Бурунь болған. Бұл есім ортағасырлық рыцарьлық жазбаларда жиі кездеседі. Оның ата-бабалары Генрих ІІ-нің тұсында фамилияларын Буруньнан Байронға өзгертеді. Ал ағылшын революциясы тұсында Байрондар Стюартқа адал болғандықтан, Карл І-ші олардың әулетіне барон деген титулды береді. Байрондар әулетіндегі ең көрнекті адам адмирал Байрон (1722 жылы туған) болды. Адмирал Байронның арқасында Байрондар әулеті Англиядағы танымал фамилияға айналды. Анасы Байронды әуелі жекеменшік мектепке береді. Мұнда Байрон нашар оқиды. Гимназия мұғалімдерінің берген білімінен гөрі, бала Байронға күтушісі Мэри Грей көп нәрсе үйретеді. Ол жалықпай Джорджға псалмдар мен Библияны оқып береді. 1799 жылы Джордж доктор Гленнің мектебіне түседі. Мұнда ол 2 жыл бойына ауру аяғын емдетумен болады, нәтижесінде аяғына етік кие алатын жағдайға жетеді. Мектепте жақсы оқымағанымен, доктор Гленнің жеке кітапханасын түгел оқып тауысады. 1801 жылы жас бала Харроу қалашығындағы Ньюстед аббатының жанында орналасқан мектепке барады. Мектеп орналасқан Харроу елді мекені оның жоталары мен өзені, түнерген Ньюстед аббаттығына мүлде ұқсамайтын көрініс еді. Мектеп табалдырығын жаңа аттаған жас бала зеректігімен және ақылдылығымен мұғалімдерінің көзіне түседі. Байрон мектеп қабырғасында латын және грек тілдерін, антика тарихы мен ағылшын әдебиетін оқып үйреніп, көптеген үйірмелерге қатысады. Ол көп оқып, кітапқа құмарлық танытты.

Байрон 1804 жылы

1805 жылы Харроу мектебін тәмамдаған Байрон жоғарғы оқу орнына түседі. Кембридж университетіндегі жылдарында Байрон француз ағартушыларының еңбектеріне ден қоя бастады. Байрон ағылшын әдебиетінің классиктерін жатқа білді, философияны, бірнеше тілді, жаратылыстану ғылымын оқып үйренді. Байрон өзі көп саяхаттаған адам, ол өзінің аз өмірінде әлемнің түкпір-түкпірінде болып, көрген дүниесі жайында өлеңдер, әңгімелер жазды. Байрон ел танып, жер көріп қайту үшін саяхатқа аттанады. Сырт көзге өзінің әдеби қарсыластарын ойсырата жеңген жас ақын еш уайымсыз шетелге қыдырып кеткендей болып көрінгенімен, Байрон Англиядан қатты түңіліп, еңсесі түсіп, рухы басылып кеткен болатын. Ал Испания, Албания, Грекия, Түркия, Кіші Азия елдерін аралап көргеннен кейін еліне мүлде түңіліп қайтады. Оның үстіне ақын жол үстінде анасының қайтыс болғанын естиді. Саяхат барысында көрген, білгендерін, түйген ойларын Байрон «Чайльд Гарольдтың сапары» поэмасында келтіреді. Жеке басындағы және елдегі саяси жағдайларға байланысты 1816 жылы ақын Англиядан шеттетіледі. Отанымен мәңгілікке қоштасып, отбасынан айрылу ақынға қатты әсер етті. Швейцарияға Гобгаузбен, Шеллимен бірге саяхат жасады; Италияда карбонарлармен, Венецияда революционерлермен дос болып, олардың көзқарасын бөлісіп, қаражатпен көмектесті; гректердің түрік басқыншыларына қарсы тәуелсіздік жолындағы күресін ұйымдастырып қана қойған жоқ, олардың әскери көсемі де болды.

Шығармашылығы

Byron, 1830

1805 жылдан өлең жаза бастайды, сол жылы алғашқы «Демалыс сағаттары» деген өлеңдер жинағы шығады. 1813—15 ж. Киелі кітап әуенімен «Еврей саздары» циклын жазады.

1815—16 ж. Англияны тастап, Швейцарияға кетеді. Онда ақынның «Гәвур» (1813), «Абидос қалыңдығы» (1813), «Корсар», «Лара» (1814), «Шильон тұтқыны» (1816), т.б. поэмалары жарық көрді.

1816 ж. Манфред бейнесі арқылы адам тағдырын толғайтын «Манфред» атты философиялық поэмасын жазды. «Дантенің көрегендігі» (1819), «Қиямет елес» (1822), «Қола ғасыр» (1823) поэмаларында, аяқталмаған «Дон Жуан» романында (1818—24) сол кездегі қоғамды сынға алды.

19 ғ. Байронның дүние жүзі әдебиетіне әсер еткендігі соншалық, басқа ұлттық әдебиеттерде «байроншылдық» қозғалысы пайда болды. Байрон көркем әдіс ретінде романтизмнің жаңа қырларын ашты, әдебиетке жаңа тұлғалар бейнесін әкелді, поэтикалық формаларды жетілдірді, саяси сатираның жаңа түрін жасады.

Байрон шығармаларын қазақ тіліне Абай, Қ. Аманжолов, Қ. Сатыбалдин, Ғ. Қайырбеков, т.б. ақындар аударды. Байрон шығармашылығы. Байрон шығармашылығын үш кезеңге бөлінеді: 1807-1809 жылдар аралығы; 1809-1817 жылдар аралығы; 1818-1824 жылдар аралығы. Байронның алғашқы әдеби еңбегі «Бос уақыт» атты (1807) атты өлеңдер жинағы болып табылады. Бұл жинақты жазған уақытта жас ақын әлі ХУІІІ ғасырдағы ағылшын поэзиясындағы сүйікті образдарының ықпалынан шыға алмады. Ақын бірде Грей элегияларына («Гарроудағы бейіт басындағы ағашқа жазылған жолдар» өлеңі), бірде Бернс поэзиясына («Еркін бөбек болғым келеді...» өлеңі) еліктейді. Әсіресе, классицистердің дидактикалық поэзиясының ықпалы қатты сезіледі («Мистер Фокстың өліміне» атты өлеңі). Сонымен бірге, алғашқы «Каин» мен «Прометей» өлеңдерінен-ақ автордың поэтикалық даралығы байқалады. 1809 жылдың жазында Байрон Таяу Шығыс елдеріне, өзінің алғашқы саяхатына аттанды. Ол өз отанын алғаш рет Таяу Шығысқа жасаған сапары кезінде тастайды. Бұл саяхаты барысында ол өзінің «Чайльд Гарольдтың сапары» поэмасын жазады. 1812 жылдың 29 ақпанында «Чайльд Гарольдтың сапарын» (2 бөлімін) жариялайды. Поэма ақынға үлкен атақ әкеледі. Бір күннің ішінде кітаптың 14000 данасы сатылып кетеді. Бұл поэма жас ақынға әлемдік теңдесі жоқ атақ алып келді. 1813-1816 жылдар аралығында шыққан «Гяур» (1813), «Абидосстық қалыңдық» (1813), «Корсар» (1814), «Лара» (1814), «Коринфты қоршауға алу», «Паризина» (1816) поэмалары қалың оқырманның жоғары бағасын алды. Байрон романтикалық поэманың ерекше жанрын, романтикалық кейіпкердің өзгеше образын жасай білді. 1814 жылы ақын зор табысқа жеткен және барлық еуропалық тілдерге бірнеше рет аударылған «Еврей әуендерін» жазады. Оның бұл еңбегі де қазақ тіліне аударылды. Ақын «Еврей әуендерін» библиялық мотивтер негізінде жазды. 1816 жылы Байрон отанын тастап кетуге шешім қабылдап, Швейцарияға, онан Италияға кетеді. Буржуазиялық «бостандықтың» екіжүзділігін, буржуазиялық сатқын басылымдардың жауы болған Байрон ресми Англияның жауы деп танылды. Бірақ еш уақытта өз халқының тағдырын есінен шығармады. Ақын қай жақта болмасын, Швейцарияда, Италияда немесе Грекияда жүрсе де, елінде жүріп жатқан саяси, әдеби жағдайлар оны әрдайым мазалап отырды. Швейцарияның Женева көлінің маңында тұрған кезінде Байрон қоғам қайраткері, ағылшын ақын Шеллимен кездесіп , екеуінің ойы, көзқарасы бір жерден шығып, тығыз байланыс жасайды. Ағылшынның екі ұлы ақыны да реакциялық саяси режимге түбегейлі қарсы болады, үстем таптың екіжүзділігі мен парақорлығын әшкереледі, еркіндік пен бостандық идеясын ұстанды. Швейцарияда «Чайльд Гарольдтың сапары» поэмасының үшінші жырынан басқа Байрон «Шильондық тұтқын» поэмасын, «Ұйқы», «Түнек», «Прометей» атты өлеңдерін жазып, «Манфред» драмасын аяқтады. Байрон Швейцарияда көп уақыт болған жоқ. 1816 жылдың аяғында ол Италияның солтүстігіне, Венецияға көшіп келіп, ол жерден Римге саяхат жасады. Италияда ақынның өмірі мен шығармашылығындағы өрлеу кезеңі басталады, итальян халқының күресімен шабыттанған ол өзінің ең ірі шығармаларын жазады. «Чайльд Гарольдтың сапары» (ІУ өлеңі) (1817), «Беппо» (1817, қазан), «Венецияға арналған ода» (1818, шілде), өлеңмен жазылған сатиралық эпопеясы «Дон-Жуан» (1818, қыркүйекте – І өлеңі), «Мазеппа» (1818, қазан), «Дон Жуан» (1818, желтоқсан – ІІ өлеңі; 1819, қараша – ІІІ-ІУ өлеңі) сол уақыттың туындылары. Сонымен қатар, «Моргант Маджиордың бірінші өлеңі», «Дантенің», «Франчески да Ремини» (аудармасы), «Марино Фальеро», «Дон Жуан» (У өлең, 1820), «Сарданапал», «Баульске хат», «Екі Фоскари», «Каин», «Соттың елесі», «Аспан мен жер», «Вернер», «Ирланд аватарасы» (1821), «Дон Жуан» (УІ-ХІ өлең, 1822), «Қола ғасыры», «Арал», «Дон Жуан» (ХІІ-ХІІІ өлең, 1823) туындыларын жарыққа шығарды. Өмірінің соңғы демі біткенше Байрон күрескер ақын болып қалды. 1812-1822 жылдардағы карбонарлар қозғалысы талқандалған кезде, ол түрік езгісінен құтылуды мақсат етіп, ұлттық көтерілісті лаулата бастаған Грекияға қоныс аударған еді. 1823 жылдың желтоқсанында жазылған ақынның «Кефалонийдің күнделігі», «Менің отыз алтыға толған күнімде» атты соңғы өлеңдерінде ендігі өмірлік ісі – грек халқының бостандығы үшін күрес болатындығын жазады. Кенеттен келген аурудан 1824 жылы 19 сәуірде Байрон бақилық болды. Байрон үнін алғаш рет қазақ даласына «Көңілім менің қараңғы, бол-бол ақын» өлеңімен жеткізген ақын Абай болды. Қазақтың ұлы ақыны – Абай болса, ағылшынның ұлы ақыны – Байрон. Өзі көрмеген, білмеген, алыста, тұманды Альбиондағы Байронның үнін қазақ даласына алғаш болып Абайдың жеткізуі кездейсоқтық емес.

Сыртқы сілтемелер

Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: George Gordon Byron

Англия пэрлігі
Ізашары: William Byron	Baron Byron 1798–1824	Ізбасары: George Byron