Байтайлақ Бәйімбетұлы

Байтайлақ Бәйімбетұлы (1695-1743) — қазақ халқының жоңғар, шүршіт, қырғыз, орыс шапқыншыларына қарсы ұлт азаттық соғысында ерлiк көрсетiп, аты аңызға айналған, 12 абақ керейдің Шеруші руына ұран болған тарихи тұлға. XVIII ғасырда қазақ даласында ұлы төңкерістер мен соғыс ұрыстары өткен қайғылы жылдарымен тарихта қалған. «Ақтабан шұбырынды», «Алқакөл сұлама» уақыты да осы кезеңнің еншісінде. Ол уақытта қазақ даласында батырлық институт қалыптасып, соғыстарға қарсы үш жүздің басы біріккен заман болды. Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шапырашты Наурызбай, Жәнібек Бердәулетұлы Байтайлақ батыр сынды ұлы қаһармандарымыз осы ғасырдың тарихына есімдерін алтын әріппен қалдырды. Байтайлақ батыр XVIII ғасырдың басындағы қалмақ-қазақ соғыстарының көбісіне қатысып, бүтіндей бір рулы елдің рухани жебеушісі, Абылайдың майдан даласындағы сенімді сарбазы, артынан қол ерте білген қолбасшысы деңгейіне дейін көтеріледі.

Байтайлақ Бәйімбетұлы
Байтайлақ батыр
Туған күні	1695 (1695)
Қайтыс болған күні	1743 (1743)
Қайтыс болған жері	Қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы, Ақжар ауданы, Талшық ауылы, Батыр төбе қорымы
Мемлекет	Қазақ хандығы
Әскер түрі	атты әскер
Атағы	Батыр, қолбасшы, 12 Абақ керейдің Шеруші руына ұран болған.
Шайқасы	Жоңғар шапқыншылығына қарсы шайқас

Өмірбаяны

Байтайлақ батыр шамамен 1695 жылы дүниеге келген. Жоңғарға қарсы атой салып, жеңістің туын тіккен. Орта жүз Керей руының абақ бірлестігіне кіретін он екі рудың бірі – шеруші. Шеруші өз ішінен алты руға бөлінеді. Осы алты ру жоңғар шапқыншылығынан бері қарайғы кезеңде «Байтайлақтап!» жауға шапқан екен. Рулы елге ұран болған Байтайлақ батыр Бәйімбетұлы – шерушінің Құтымбет (Ұзынмылтық) атасынан тарайды. Байтайлақ Бәйімбетұлының өмір сүрген жылдарына қатысты екі түрлі болжамды қолдаушылар бар. Бірінші топтағылар батыр 1703-1781 жылдары өмір сүрген десе, келесілері 1690 жылдар мен 1740 жылдардың ортасын ала өмір сүрген деп біледі. Сонымен қатар Байтайлақ батырдың жерленген жеріне қатысты да күні бүгінге дейін екі түрлі болжам орныққан.

1703-1781 жылдары өмір сүрген дегенді қолдаушылар Байтайлақ батыр қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Қалбатау өңірінде өмірден өтіп, әйгілі батыр Ер Жәнібек Бердәулетұлының қасында жерленген деп біледі. Осыған негіздеп 2014 жылы Байтайлақ Бәйімбетұлына Қалбатауда кесене тұрғызылып, Астанада және Шығыс Қазақстанда ас беру, конференция т.б. біршама шаралар өткен еді. Екінші бір нұсқаны жақтаушылар Байтайлақ батырдың зираты қазіргі Солтүстік Қазақстан облысының Ақжар ауданы орталығы Талшық кентіне жақын маңда деп біледі. Әр тараптың келтірер өз дерегі мен дәйегі бар.

Жоңғарларға қарсы күресі

Байтайлақ батыр 13 жасында қолына қару алып, қазақ-жоңғар соғысында аттанған. 1718 жылғы «Аягөз» шайқасында қалмақтың үш батырының басын алып, көзге түскен. 1723 жылғы «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» шабуылында да қанды қырғын ортасынан табылады. 1724 жылы Қанжығалы Бөгенбай батыр бастаған шайқаста да аянбай шайқасып, ерлік көрсеткен. Байталық батырдың даңқын әспеттеген жорық - «Бұланты шайқасы». Бұл жорық туралы өлкетанушы ғалым, ақын Білімтай Біләлұлы «Арқа ажары» газетінде былай деп дерек келтіреді:

«1726 жылы Әбілхайыр ұйымдастырған жеңісті жорық әйгілі Бұланты шайқасында Байтайлақ батыр ерекше көзге түседі. Қазақ жасағы, қатарлас қаруластары Байтайлақ батырды жекпе-жекке шығарып, «Байтайлақтап» атын шақырып ұрандатып, аруақтандырып, жігерлендіріп, қолдап, көтермелегенде жекпе-жекте жан шыдатпастай қарқынға ие болып арқаланып кеткен. Сол екпінмен жекпе-жекке шыққан жоңғар батырымен сайысып жүріп оқыс қимыл кезінде темір сауытының етегінен жік тауып жұқа шаптан жарып жіберген. Ат үстінен ішек қарыны жерге ақтарылып түсіп, жаны шығып та үлгермеген жоңғар батырының салақтаған қанжоса ішек қарынын көрген, жан ұшыра шыңғырған ащы дауысын естіген жоңғарлардың мысы басылып, үрейін ұшырып, қазаққа өр рух, үміт сыйлайды. Сол қарқынын байқаған қаруластары «Байтайлақтап» атын шақырып ұрандап жігерлендіріп жібергенде қарқын алып екпінімен жаудың тобына қаққан сынадай топты жарып кіріп жайпайтын, алды-артынан алдырмайтын айлалы батыр болғаны ел ішінде сақталған».

Байтайлақ батырдың Бұланты шайқасында ерекше көзге түсуіне тағы бір дәлелі 1729-1730 жылдарының шамасында жас Әбілмансұр «Абылайлап» шауып жоңғардың батыры Шарыстың басын алатын жеңісті жол Балқаш көл шайқасында «Ұрандап шапты Байтайлақ!» деп тарихи жырда жырлануы оның рулық ұранға айналып қолбасшы болғанын көрсетеді. 1745 жылы Қалдансері қайтыс болғаннан кейін Абылай хан қазіргі Орталық Қазақстан өңірінен Солтүстікке қарай жойқын тазарту жорығын жасайды. Ең үлкен шешуші шайқастарының бірі еді. Осы шайқасты ғалым, академик Манаш Қозыбаев та нақтылап, дәлелдеп тұжырымдаған. Ел арасынан жинаған аңыз әңгімелерді басшылыққа алар болсақ Байтайлақ батыр осы шешуші шайқаста қапыда қаза болғаны туралы айтылады.

Байтайлақ батырдың жоңғардың әйгілі батыры Тұғыржаппен жекпе-жегі туралы Ақжар ауданы, Кішкенекөл ауылының тумасы Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, ардагер журналист Сағидолда Икеновтің еңбектерінде жазылған: «Байтайлақ батырға келсек, ел аузында ежелден бар. Бір дерек бойынша ол жоңғардың батыры Дұғыржаптың басын алады. Бұл жекпе-жек қазіргі Дұғыржап ауылының маңында болған. Сол маңда Дұғыржаптың зираты болуы ықтимал. Біз жоңғарларды өзімізден кем санайтынымыз бар. Шындығында олай емес. Әйтпесе жер үшін жойқын, қырғын шайқастар ашар ма еді. Біздің өңір зерттелмеген тарихи өлке».

Байтайлақ батырдың қандай себептен қайтыс болғаны ел аузындағы аңыздарда айтылады. Талшық ауылының тұрғыны Төлеубай Әлімов ақсақал Байтайлақ батырдың өлімі туралы айтқан әңгімесін ескі көз деректен бізге жеткен бір тамшы деп білдік: «Шешуші бір үлкен шайқаста қазақтар да, қалмақтар да көп қырғынға ұшырайды. Ақыры қалмақтар ойсырай жеңіліп, қалғаны жан сауғалап қамыс, ағаш аралап, қашып құтылып кетеді. Байтайлақ батыр сол шайқастан жайбарақат жолдастарымен келе жатқанда қалмақтардың қашқан жасақтары Қара обаның маңында ағаш арасына жасырынып, Байтайлақ батырдың артынан жауырын ортасынан садақпен бірнеше рет атып, жарақаттайды. Жебенің ұшы алынбай батыр қатты жарақат алады. Жеткен жері қазіргі оның жерленген жерінің маңы деседі. Байтайлақ батырмен бірге қаруластарынан да бірнеше адам жазым болады. Сонда Байтайлақ батыр өсиет етіпті: «Мені осы су көтерілсе жетпейтін төбеге жерлеңдер. Төбеден қарап жатармын. Мен жатқанда бұл өңірде қалмақтардың ізі де қалмас».

Сүзекі қолы

Байтайлақ батыр қай жылы өлді, Қараой өңірінде соғыс қимылдары қай жылдары болды деген сұраққа келсек, 1741 жылдың ақпан айында, қалмақтың ұзын сары (Цаган саар) – жаңа жылын қарсы алғаннан кейін 30-мыңдық әскер қазақ даласына үш жақтан таудан аққан селдей құйылған «Сүзекенің қолы» енгенін білеміз. Сол жылы Ертісті бойлай Септен тайшы шапса, Түркістан маңынан Арқаға қарай Сары Мәнжі аттанады. Жетісудан Қалдан Сереннің үлкен ұлы Лама Доржы қазақ даласына ат қойды. Қазақтың қалмақтың бұл шапқынын «Сүзекінің қолы» дейтіні осы себепті.

«Сүзекінің қолынан» қауіптенген қазақ жағы қоршауда қалып қоймаудың айла-шарғысын жасап жатты. Әскердің бәрін бір жерге жинау ол да қауіпті еді. Амалдың жоқтығынан және әдіске ыңғайлы болғандықтан, негізгі күш екіге бөлінді, оның бірі – Септенмен күресетін солтүстік топ, екіншісі – Сары Мәнжіні тосатын оңтүстік топ. Абылай сұлтан Есіл мен Нұра арасында қалсын, екі жақты да бақылауға ыңғайлы, оның үстіне қауіпсіз делінді. Осылайша қазіргі Қараөткел тұсында әскердің орталық бөлігімен Абылай қала берді де, Бөгенбай Тобылдың жағасында шеп құрды. Міне, осы жерде Септен тайшы алғашқы соққы алып, «Сүзекінің қолы» атанған қалмақ шабуылы тойтарыс көрді. Бөгенбай батырға Тобыл бойында шеп құру да, оған алдаусыратып Септен тайшыны алып келу де оңайға түскен жоқ. Ресей құжаттары былай деп суреттейді бұл оқиғаны:

«… Протчих несколько Казачьей орды на побег тогда ушли за Тобол, за которыми в догоне и для указывания протчих таких Казачьей орды вел их, калмыков, пленник их Казачьей орды человек и то все обманом водил нарочно и напускал снег и мороз великой, потому был еретик и от того едва они калмыки спаслись несколько было урону, от холоду померли и так калмыки онаго вора-еретика сожгли и пошед паки напали на Казачьи жилища, коих весьма многолюдно было по-видимому и за вышепоказанным уроном своих людей от морозов наступать на них не смели и так возвратились здорово и от них казаков никакой изневаги калмыкам не было… А их де калмыцкого войска ныне возвратно с Септенем пошло тысяч с пятнатцать а протчие де их же калмыцкие войска, которые пошли для поиску же Казачьей орды разными тракты и особливыми башлыками, по за камню и по близости Кыргызским жилищам»(РГДА, ф.Зюнгорские дела. Оп.113/1, 1741 г.д. 1, л.41-42 аб.).

Ғылыми еңбектердегі батыр бейнесі

Тарихшы ғалым И. Ерофееваның құрастыруымен шыққан «Эпистолярное наследие казахской правяшей элиты (1675-1821 годов)» атты 2 томдық еңбектің 1-томына енген №203-ші құжатта Байтайлақ батыр туралы айтылады. Яғни, 1737 жылдың 12 желтоқсанында Әбілмәмбет хан мен Абылай сұлтанның Ресей патшайымы Анна Иоанновнаға жазған хатында мынадай жолдар бар:

«...біз, Әбілмәмбет хан мен Абылай сұлтан мәртебелі патшаға бас иеміз. Және де мәртебелі генерал әрі мырзаға бауырымызға өз арызымызды жолдаймыз: Бұл арқылы мыналарды мәлімдейміз: сіз мырза, сіз бізден хат арқылы мынаны: Байтайлақты және ол тұтқынға алған адамдарды бізге жолдауды талап еткен едіңіз. Және де ол хатта сіз Байтайлақтың 26 адамды тұтқындап әкеткенін мәлімдеген екенсіз. Бірақ Байтайлақ мұнда тек он алты адамды ғана әкелген екен. Осылардан он төрт адамға қосып, Байтайлақтың өзін қоса жіберіп отырмыз. Екі адамның қайда екенін Байтайлақ өзі айтып берер. Осы ретте мен Әбілмәмбет сұлтан, ұлы патшаның құзырындағы сансыз күнәһар Байтайлақты, күнәсін мойындаған жағдайда босатуды өтінемін. Мен, Әбілмәмбет сұлтан менің иелігімдегі керей, уақ, атығай, қыпшақ руларында кім де кім ұрлық пен зұлымдық жасаса, оларды ұстап алып, жөнелтетінімді мәлімдеймін. Ал өзге руларда мұндай әрекеттер байқалса, дереу мәлімдейтін боламын... Осылайша керей руынан Байтайлақ, Қарнақ, Әйтімбеттер, Ақжігіт биден оның бауыры Еренжі, Қара биден Достыжы мен Баймеген, Арсалан жөнелтілді. Және егер де Байтайлақ пен өзгелерін қайтарсаңыздар, біздің халқымыз қуанатын болады» дейді. Ақ патша құзырындағы 26 адамды тұтқындап әкетуінің өзі Байтайлақ батырдың бекер адам болмағанының дәлелі. Бұл конфликт неден болды деген сұрақты болашақта зерттеу қажет.

Дәл осы хатпен бір мезгілде жазылған келесі бір хатта Әбілмәмбет хан мен Абылай сұлтан (бұл кезде Абылай әлі хан ретінде мойындала қоймаған) Ресей патшайымына былай деп мәлімдейді: «...біз, Әбілмәмбет хан мен Абылай сұлтан, мәртебелі патшаға бас иеміз. Және де мәртебелі генерал мен мырзаға мыналарды мәлімдейміз: Байтайлақ әкелген тұтқындар үшін және ұлы мәртебелі патшайымға өз басымызды иеміз. Және де ұлы мәртебелі патшайымға кім дұшпан болса, біз де оған дұшпанбыз. Кім ұлы мәртебелі патшайымға ілтипатты болса, біз де ілтипаттымыз. Төрт руға: керей руына, уақ руына, атығай руына, қыпшақ руына ұрлық жасауға жол бермейміз». Хан мен сұлтанның бұл арада Ресей тарапының қырын қарауынан қауіптеніп отырғанын аңғарамыз. Қазақ халқы, соның ішінде Орта жүз рулары үшін аса күрделі кезеңде Әбілмәмбет ханның да Ресейге бодан екендігін мәлімдеуге мәжбүр еді. Ол туралы осы жинақта берілгеніндей, Орынбор экспедициясының басшысы И.К. Кириловтың 1736 жылы Далаға жіберген адамы ноғай казагы Көбек Байназаровтың мәлімдеуіне сүйенсек: «Әбілхайыр хан мен Сәмеке ханмен қатар Ертіс маңында көшіп жүрген Әбілмәмбет сұлтан да өзінің бодандығын растаған».

Демек, Әбілмәмбет хан хатты 1737 жылы Ертіс маңынан жолдаған болса, оның қол астындағы рудың өкілі Байтайлақ батырдың да сол маңда болуы заңдылық. Байтайлақ батырдың руы туралы нақты деректі де аталған жинақтан табамыз. Байтайлақ батыр мен өзге бір топ қазақты «кінәсін мойындату» үшін Ресей тарапына жібергендігі туралы хаттан сәл ертерек, яғни 1737 жылы 11 қыркүйекте полковник А. Тевкелевке жазылған хатта мынадай жолдар бар: «Әбілмәмбет ханнан, Абылай сұлтаннан және барлық абақ керей старшиналары мен билерінен тақсыр Тевкелев мырзаға жалынышпен бас иеміз» деп басталып, 200-дей адам өзгелерді тыңдамай, патша адамдарына қарсы аттанып, мәртебелі тақсырға қарасты елге зиян шектіргеніне өкінетінін білдіреді» (Эпистолярное наследие казахской правящей элиты 1675-1821 гг. Сборник исторических документов в 2-х т. Т.1./ Автор проекта, введ., биографий ханов, науч. коммент.; сост. и отв. ред. И.В.Ерофеева. – Алматы: АБДИ Компани, 2014.– 247-бет, №200 құжат).

Бұл құжаттардан шығатын қорытынды – Итарқа төбеде жатқан Байтайлақ болсын, өзге Байтайлақ болсын – осы өңірде абақ керей Байтайлақ атты батырдың өмір сүргені, 200-дей адамымен Ресей патшалығына қарасты халыққа жорық жасап, көптеген адамдарды тұтқындап әкелгені, мұның өзі ел билеушілері Әбілмәмбет пен Абылай үшін біршама саяси тығырық болғандығы. Байтайлақ батырдың орыс үкіметіне жеткізілгеннен кейінгі тағдыры туралы мәлімет жоқ және сол дәуірдегі шекара бойындағы орыс-қазақ қатынастары құжаттарын қарастырып зерттесе, тың деректер шығу мүмкіндігін жоққа шығармаймыз.

Осы себептен де керей ішіндегі шұбарайғыр Байтайлақ пен шеруші Байтайлақтың арасында өмір сүрген кезеңге қатысты айырмашылық үлкен екені анықталады. Яғни, шұбарайғыр Байтайлақ қазіргі Жарма ауданы территориясында жерленген болса, шеруші Байтайлақ одан қырық жылдай бұрын қаза тауып, Қараойда жерленген деп тұжырымдаймыз. Осылайша шеруші баласы жаңсақтықпен Жармада шұбарайғыр Қожаберген батырдың ұлы Байтайлаққа кесене салды деп есептейік. Және мұны да нақты архив дерегімен нақтылаймыз. Шұбарайғыр Байтайлақ батырдың Семей қамалында жапа шегуі себепті (себебі белгісіз) қаза болғандығы туралы Әбілмәмбет ханның баласы Әбілпейіз сұлтанның 1777 жылы 9 ақпанда Сібір шекара шебі әскерлерінің қолбасшысы генерал-майор А.Д.Скалонға жазған хаты бұл мәселенің басын ашып береді: «...Ерекше айтқанда, бекіністе орналасқан орыстың Иван батырынан қазақтарға көбірек реніштер туындап жатыр. Қожаберген батырдың баласы Байтайлақты өзіне алдап шақырып алып, түнекте екі ай ұстап, шығарда аямай дүре соққан себепті өз ұлысына жетпей қаза болды...», - делінген (Эпистолярное наследие казахской правящей элиты 1675-1821 гг. Сборник исторических документов в 2-х т. Т.1./ Автор проекта, введ., биографий ханов, науч. коммент.; сост. и отв. ред. И.В.Ерофеева. – Алматы: АБДИ Компани, 2014.– 375-бет, 355 құжат).

Яғни, Байтайлақ батыр түрмедегі жазалау салдарынан әкесі Қожабергеннің қолында қаза тапқан. Бұл кезде Жәнібекұлы Қожаберген батыр әлі тірі болатын. Және бір айта кетерлігі, осы тұста қайтадан салынып жатқан Семей бекінісін басқаруға келген әскери инженер Иван Григорьевич Андреевтің жергілікті халықты осы жұмысқа жеккендігі туралы деректер бар. Әбілпейіз сұлтанның «Иван батыры» осы И.Г. Андреев екені анық. 21. Көптеген жазба және ауызша деректерді салыстыра отырып шеруші Байтайлақ батыр XVIII ғасырдың басындағы жаугершілік заманды өз басынан өткеріп, сол кездегі соғыстардың көбісіне қатысқан, соңынан бүтіндей бүтін рулы азаматтарын ерткен қаһарман деп есептейміз.

Қосымша мәліметтер

• 2018 жылдың тамыз айының 10-ы күні Астана қаласынан «Астанадан Байтайлақ қорымына дейін» атты арнайы тарихи-мәдени экспедиция ұйымдастырылды. Экспедиция аясында Талшықтан үш шақырым жерде жатқан Байтайлақ қорымына барып, батыр баба туралы ел арасындағы құнды деректерді жинақтады. Экспедицияны аудан әкімі Е.Қ. Мадияров қарсы алып, ауылды аралатып, «Батыр басы» қорымына дұға оқып, «Рухани жаңғыру және Байтайлақ қорымы» тақырыбымен дөңгелек үстел ұйымдастырылды.
• Байтайлақ батыр қорымы - 2019 жылы ҚР Тұңғыш Президенті - Елбасы Н.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар:Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында «Рухани қазына» ішкі бағдарламасы аясында «Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» картасына енді. Солтүстік Қазақстан облысы, Ақжар ауданы, Талшық ауылы, Батыр төбе қорымы
• Қарағанды облысы, Осакаров ауданы, Сарыөзек ауылында Байтайлақ батыр атындағы көше бар.