Бай сейілді...

«Бай сейілді...» — Абайдың 1890 ж. жазған өлеңі. Әрқайсысы 6 тармақты 9 шумақтан тұрады. Ел билеген би-болыстар мен дәулетіне тасып, ар-ұятты аяққа басқан байлардың жүгенсіздіктері мен арамза айла-әрекеттерін әшкерелейтін бұл туындының көтерген тақырыбы, тілге тиек ететін әлеум. жүгі, сын объектісі жөнінен ақынның сәл бұрынырақ жазған «Бөтен елде бар болса...», «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым...», «Болыс болдым мінекей...» кейінірек шығарған «Болды да партия...», «Бойы бұлғаң...» т. б. өлеңдерімен үндеседі. 80-жылдардың аяғында азаматтық, ақындық тұлғасы толысып, ел ағасы атанған Абай енді жастарға ақыл, парасат жағын басыңқырай айтып, адамгершілікке, өнер-білімге үндейтін бағытқа көшкен. Ақынның өлеңді өндіртіп жазғаны да осы тұс. Бірақ ақын өміріндегі бұл шуақты кезең ұзаққа созылмай, 90-жылдарда інісі Оспан мен жастық шағын тай-құлындай тебісіп бірге өткізген досы Оразбай арасы қайта шиеленісіп, ел арасы ашылып, ырың-жырың, айтыс-тартыс қайта қоздайды. Ел басқару, жер дауы, жесір дауы мәселелерінде билік айту жұмыстарына белсене араласып жүрген Абайдың бұл ылаңнан азамат ретінде де, ақын ретінде де тыс қала алмайтыны белгілі. Осындай аласапыран алыс-жұлыс жағдайында «ел жақсыларының» екі жүзділіктері мен тек құлқынның қамын ойлаған қара ниеттерін әшкерелеу мақсатымен осы өлеңін жазған. М. Әуезов атап көрсеткендей, Абайдың бұл шығармасынан әлеум. көзқарасының қайшылықтары елес береді. Ақын өлеңін:

«Бай сейілді,

Бір бейілді -

Елде жақсы қалмады...» -

деген жолдармен бастайды. Ақын бейілі дұрыс, әділ де момын, жақсы байлар қатары азайды деп отыр. Бұл Абай заманындағы әлеум.-тарихи шындыққа жанаспайтын тұжырым. Ел билігін ата мұрасындай ауыстырмай қолдарына алып, халықты бір-біріне айдап салып, ағайын арасына іріткі тудырып, ел бұзған да солар емес пе. Ел арасындағы зорлық-зомбылық та, ұрлық-қарлық та солардың ісі. Үстемдік жүрген жерде қанаушылықтың да қоса жүретіні белгілі. Ендеше ақынның азайып кетті деп жақсы байды аңсауы қате. Осы қателігін өзі де түсінгендей келесі жолдардан-ақ сөзін түзеп, әлгіндегі пысықай ел басшыларын, болыс-байларды өткір сынның астына алады. Бар байлығын төгіп билікке қолы жеткен соң, өз жұртына жаудай шапқан болыстың желкелеп, жекірген орыстың алдындағы сиқын «үйден үрген итке» теңейді. Олардың біреуге пәле болып тиіп, біреуге жала жауып, өз халқын аңдыған елбұзарлығына ашу-ызасы келіп, уытты тілмен шенейді. Ақын осы тұста бар бүліктің жоғарыдан, ояздан басталып отырғанын сыншылдық көрегендікпен аңғартып, өз шығармасына тиек еткен мәселенің әлеуметтік деңгейін көтере түседі. Осындай екі жақты бүліктің салдарынан елден бірлік, ерден ерлік кеткенін атап көрсетеді. Ел билеген болыстар мен байлардың жиіркенішті көркем бейнесін жасап, өз заманындағы қазақ қауымында қалыптасқан әлеум. жат құбылыстарға әділ баға береді. Өлеңнің соңғы шумақтарында ақын сыйласар дос, сырласар құрбы қалмағанына өкініш білдіріп, бәрінен де көңілі қалып, айтқан насихатын ешкімге тыңдата алмай өмірі өткеніне налиды, түптеп келгенде тапқан жұртының сиқы осы болғаны ма деген сұрақпен аяқтайды. Өлең 4-5-7 буынды, секіртпелі ұйқаспен, қазақ поэзиясында бұрын кездесе қоймайтын жаңа түрдегі -а, -а, -б, -в, -в, -б үлгісімен жазылған. Кей жолдар 1, -2 сөзден; 3, -4-жолдары 3, -4 сөзді тіркестен құрылған. Алғаш рет Санкт-Петербургте 1909 ж. жарық керген «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұғылының өлеңі» атты жинақта жарияланды.

Өлең басылымдарында аздаған текстол. өзгерістер кездеседі. Мүрсейіттің 1910 жылғы қолжазбасында, 1909 жылғы жинақта 2-шумақтың 3-жолы «Бас пен аяқ бір есеп» делінсе, кейінгі басылымдарға Мүрсейіттің 1905, 1907 жылғы қолжазбалары негізінде «Бас пен аяқ бір қысап» болып берілген. Осы шумақтың 6-жолы 1909, 1945, 1954 жылғы басылымдарында «Үйден үрған итке ұсап» болса, 1957, 1977 жылғы басылымдарында Мүрсейттің 1905 жылғы қолжазбасына сүйеніп «Үйден үрген итке ұсап» түрінде алынған. 1939, 1945, 1954 жылғы жинақтарда 5-шумақтың 4-жолы «Еміренбес» ретінде басылса, бұл жол 1957, 1977 жылғы жинақтарға Мүрсейіт қолжазбалары, 1909 жылғы жинақ бойынша «Еміреніспес» болып түзетілген. Сондай-ақ, осы шумақтың 6-жолы 1939 жылғы жинақта «Ұқсамас іс сыртына», 1945 жылғы жинақта «Ұқсамас іш сыртына», 1954 жылғы жинақта «Ұқсамас іші сыртына» делінсе, 1957, 1977 жылғы басылымдарда Мүрсейіт қолжазбалары мен 1909 жылғы жинаққа сәйкестендіріліп «Ұқсамас еш сыртына» деп қабылданған. Туындының:

«Ел де жаман,

Ер де жаман,

Аңдығаны өз елі.

Ел де сыяз,

Ойда ояз,

Оңбай-ақ тұр әр түрі...», -

деген 6-шумағы 1909 жылғы басылымында жоқ. Бірақ, Мүрсейіт қолжазбалары басшылыққа алынып, кейінгі жинақтарға ендірілген. Мүрсейіт қолжазбаларында, 1945 жылғы жинақта 8-шумақтың 4-жолы «Жақсы құрбы» делінсе, қалған басылымдарда бүл жол «жасы құрбы» болып жазылған. Өлең башқұрт, қарақалпақ, қырғыз, өзбек, татар, ұйғыр тілдеріне аударылған.