Бапан би

Өмірбаяны

Бапан Тұраналыұлы (1755, Ақмола облысы Ерейментау — 1849, сонда) — би, шешен, ақын, рубасы. Қанжығалы Бөгенбай батырдың немересі. Әкесі Абылай хан ордасындағы медреседе оқыған, білімді би болған. Замандастарының (Байсерке) айтуынша, Бапан би “өзгеше жаралған адам” аталып, парасаттылығымен жұртын аузына қаратқан. Елдіктің, ұлт бірлігінің жаршысы бола жүріп, ел арасындағы дау-дамайды дұрыс шеше білген ол екі жақты да әділдікпен бітістіріп отырған. Бір жылы Ташкент бегінің қолына түсіп қалған қандастарын тілінің өткірлігімен тұтқыннан азат етеді. Қоржынкөл өңірін орыстарға бермек болған Батыс Сібір генерал-губернаторының бұйрығына мойынсынбай, атамекенін сақтап қалады. Сарыарқада Бапан бидің нақыл өлеңдері, толғау-жырлары, билік сөздері көп тараған. Оның өсиет-ғақлияларында байырғы бабалар сөздерімен үндестік сақталған.

Терме,нақыл сөздері

• Шежіреде арғынның қанжығалы руынан Әлдекүн, одан Акша. Акшаның Тұраналы, Тұрымбет деген екі баласы болады. Соның Тұраналысынан Бапан би туады.

Сол Бапан би бір жиында жастарға оның ішінде отырған өзінің Саққұлақ (Сәбелең) баласына "ел дегенің немене", "ер дегенің немене?" деген сұраққа былай деп термелей жауап беріпті: Жағалай ел қонбаса, Суы тұщы болмаса, Мал-жанның бәрі сусындап, Мейірі оның қанбаса, Көл дегенің немене?! Ынтымақ, бірлік болмаса, Елдікке мойын бұрмаса, Үлкеннің айтқан сөздерін, Кішісі қолдап тұрмаса, Ел дегенің немене? Еліне кұрбан болмаса, Абырой бедел қонбаса. Ағайын-туыс, ел-жұрты. Батырым-ау деп тұрмаса. Ер дегенің немене?! Шайырлы шөп болмаса, Түлігін жайлап тоймаса, Қатар өсіп мал мен бас, Қуанып елің конбаса. Жер дегенің немене!? Қарды бөгеп тұрмаса. Аңдары қойдай өрмейтін. Қызығын адам көрмейтін. Қадірі жоқ қырқалы, Бел дегенің немене?! Адал жүрек болмаса, Сөзіне опа қылмаса. Түзулікті бұрмалап. Өтірікті шыңдаса. Кең дегенің немене?! Атан түйе атамай! Ат-айғырды матамай, Шын икемге келмесе, Түзу-жөнді білмесе. Төл дегенің немене?!..

• Бапанның жақын туыстары Ташкент бегінің колына түсіп калады. Бір би барады, босатпайды, екі кісі барады, бек оларға да көнбей, тұтқындап отырып алады. Әлгі бек мақтағанды жаксы көреді дегенді естіп Бапан би оның үйіне барады:

Бір кезде алтын тақты Батый өтті, Қаһарман адам қанын судай төкті. Ызғары көрген жанды тітіретті, Ол да сіздей болған жоқ, өтті, кетті.

Бір кезде Өмір Темір сұлтан өтті,

Дүниенің төрт бұрышына даңқы жетті. Өргізді өз алдынан би мен бекті, Ол да сіздей болған жоқ, өтті, кетті. Заманында дауылдап Абылай өтті, Оның даңқы бар әлемді тұтты. Қасіретінен шүршіт, қалмақ қан жұтты, Ол да сіздей болған жоқ, өтті, кетті. Кім түссе де егеске, Өзіннен артық емес-ті. Ағайынды кешпесең, Әділдігін шешпесең,

Рахымсыз бек демес-ті!

Саған бір уыс топырақты ұлық берген, Маған бір уыс топырақты халық берген. Бапан би осылай деп орнынан тұра бергенде, Ташкент бегі: - Кұп болады, Бапан! - деп, туыстарын босатып жіберіпті

• Қоржынкөлдегі бір жер дауында тілмаш Тұрлыбек Көшеновқа Бапан би былай депті:

Саған берген топырақ көзіңе түсер. Маған берген топырақ көріме түсер. Сен шеніңе мәзсін. Мен еліме мәзбін! Сенің коқаныңнан корықпан. Халқым барда мен тарықпан! Тұрлыбек бастаған бай, шенеуніктер тобы: - Қой, бұл Бапанмен айтысып болмас, жайылым жерін өзіне қалдырайық, - деп тарқасыпты.

Ауыл адамдары Бапан биді алқа-қотан ортаға алып, еткен-кеткен әңгімесін тыңдайды екен. Сонда "Кімді калай танисыз?" дегенде ол былай термелепті. - Кісі болар кісіні кескінінен танимын, Кісі болмас кісіні, мүшесінен танимын. Жомарт болар кісіні табағынан танимын. Сараң болар кісіні қабағынан танимын. Дауы жөнсіз кісіні сөзінен-ақ танимын. Өзі тұйық жігітті жүрісінен танимын. Ісі сұйык әйелді күлкісінен танимын. Ақын болар жігітті дауысынан танимын. Палуан болар жігітті шалысынан танимын, Мерген болар жігітті атысынан танимын, Батыр болар жігітті сапысынан танимын. Бай болатын жігітті пейілінен танимын.