Барақшын қатын

Барақшын қатын (Бұрақшын, Борақшын; ? - 1257) — Батудың бәйбішесі, жас бала Ұлақшы тұсындағы Алтын Орданың регенті (1256 - 1257). Араб дереккөздерінің айтуынша, ол «ақыл-парасат пен басқару қабілетінің» иесі болған.

Барақшын қатын
Лауазымы
Алтын Орда регенті
1256 — 1257
Мұрагері	Ұлақшы
Өмірбаяны
Азаматтығы	Алтын Орда
Қайтыс болуы	1257 (1257) Еділ өзені
Династия	Алшы татарлар
Жұбайы	Бату хан, бәлкім Үгедей хан, Тұқан
Балалары	бәлкім Туда Меңгу

Өмірбаяны

Барақшын шығыс Моңғолияны жайлаған татарлардың бір бөлігі алшы-татарлардан шыққан. Ал татарлардың қалған бөліктері 1202 жылы Шыңғыс ханның бұйрығымен қырып тасталған еді. Алшы-татарлардан қазіргі қазақ руы алшындар тарайды. Барақшын қатын алшы-татарлардың сақталуына көп үлес қосып, өз кезегінде бүгінгі алшындардың бар болуына өз үлесін қосты. Рашид ад-Дин шежіресінде Үгедейдің бәйбішесіде осы атпен аталады. Олардың жеке басына қатысты дереккөздермен расталмаған пікір бар: Барақшын Үгедей қайтыс болып (1241), Төрегене билікті басып алғаннан кейін, Төрегене мен оның ұлы Күйікке дұшпан Батуға қашып кетуі мүмкін. Барақшынның Батудың әйелі болғаны туралы ең алғашқы мәлімет 1250 жылдан басталады: Галиц-Волын жазбасы Батудың хан ордасына алғаш келген Данил Галицкий билеушінің өзін қабылдағаннан кейін, «Барақшын патшайымға тағзым етуге» барады делінген .

Батудың 26 әйелінің қайсысының Сартақ, Тұқан (Тоған, Тукуқан) және Әбуқан деген ұлдарының анасы екені белгісіз. Барақшынның баласы Сартақ деген болжам бар, бірақ дереккөздерде бұл туралы ешқандай дәлел жоқ. Барақшын Тұқанның анасы болуы мүмкін емес, өйткені ол оған Бату қайтыс болғаннан кейін (1255/1256) тұрмысқа шыққан, 1256 жылы бәлкім Туда Менгу осы некеден туған.

Батудың орнына келген Сартақтың кенет қайтыс болуынан кейін Мөңкенің жарлығымен Ұлақшы кәмелетке толғанша Барақшын ұлыс билеушісі болып тағайындалды. Ұлақшы да көп ұзамай қайтыс болды. Сартақ пен Ұлағшының өліміне себепкер болған Беркенің билікке келуіне жол бермеуге тырысқан Барақшын өзінің ұлы Туда Менгуді таққа отырғызып, регенттік орнын сақтап қалуды ұйғарды .

Бұл болжам XIV ғасырдағы араб авторы Ән-Нувейридің хабарламасына негізделген, оған сәйкес: «Тоғанның әйелі Барақшын... Сартақ өлгеннен кейін Солтүстік елдердің оның ұлы Тудаменгудің басқаруында қалуын қалады. Оның ақыл-ойы және басқара алатын қабілеті болды. Бірақ хандар да, Батуханның ұлдары да, оның ұлының нағашылары да, түменбасылар да мұнымен келіспеді. Олардың бұл қарсылығын көріп, Барақшын Төленің ұлы Құлағумен қарым-қатынас орнатып, оған қауырсынсыз жебе, белбеусіз шапанды елші арқылы жіберіп: «Қорамсақта жебе жоқ, садақ жебесіз қалды, патшалықты алу үшін кел» дейді. Содан кейін ол елшінің соңынан барып, Құлағуға жетіп, оны Солтүстік елдерге әкелуге тырысады. Оның не істемекші болғанын білген халық оның соңынан қуып жетіп, қарсылық көрсеткеніне қарамастан, оны қайтарып алып келді де, өлтірді». .

Осы хабарды негізге ала отырып, орыс тарихшысы Е. П.Мысков Бату қайтыс болғаннан кейін Барақшын оның екінші ұлы Тұқанға үйленіп, көп ұзамай Туда-Мөнкені (Туда-Менгу) туып, оны таққа отырғызбақшы болды деген тұжырым жасайды . Барақшын Туда-Мөңкенің анасы және оны таққа отырғызбақшы болды деген нұсқаға бұрынғы зерттеушілер де күмән келтірмеген.

Алайда, кейіннен Р.Ю. Почекаев Ан-Нувайридің бұл хабары бірнеше себептерге байланысты сенімді емес деп болжайды . Біріншіден, Туда-Мөңке Тұқанның үлкен ұлы емес еді - оның екі ағасы болды, олардың әрқайсысында Алтын Орда тағына көбірек құқықтары болды. Екіншіден, Рашид ад-Дин қалдырған дереккөздің айтуынша, Туда-Мөнкенің де, оның ағасы Меңгу Темірдің де анасы мүлде Барақшын емес, тәрізі ойрат тайпасынан шыққан Кучу қатын болған.

Сонымен қатар, басқа араб тарихшысы Ибн Халдун осы оқиғалар туралы баяндай отырып, Барақшынның таққа отырғызғысы келген адамы ретінде оның өгей ұлы (Ан-Нувайридің айтуы бойынша - туған ұлы) Туда-Мөнке емес, оның жаңа күйеуі - Туда Менгудің әкесі, Батудың ұлы - Тұқан (аттың басқа нұсқалары - Тудан немесе Тудакан) деп көрсетеді .

Барақшын кімнің таққа отыруын ұйғарса да, оны Жошы Ұлысының ақсүйектері қолдамады. Бұл Барақшынды Иранда соғысып жүрген хақанның бауыры Құлағудан көмек сұрауға мәжбүр етті. Бірақ оның жоспарын Берке біліп қойып, Барақшын Иранға қашпақ болған кезде тұтқынға түсіп, өлім жазасына кесілді (1257), Барақшынды қапқа салып, Еділ өзеніне батырып өлтірген.

Көркем әдебиетте

Барақшын - Алексей Юговтың «Жауынгерлер» дилогиясындағы кейіпкерлердің бірі. Автор оны «құс дауысты және жас Будданың жүзі бар кішкентай, томпақ моңғол қызы» деп сипаттайды.