Батыс Қазақстан облысының табиғаты

Батыс Қазақстан облысының табиғаты

Табиғаты

Облыс аумағында ғасырлар бойы үстем болған табиғи құбылыстардың әсерінен тым континенттік климат басым қалыптасқан және бұл сипат солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай күшейе түседі. Континенттік климат нәтижесінде күн мен түн, қыс пен жаздағы ауа райының шұғыл қарама-қарсылығы байқалып, қыс маусымы жазға тез ауысады. Бүкіл облыс жері үшін атмосфералық жауын-шашынның тұрақты болмауы мен тапшылығы, қар жамылғысының жұқалығы мен ашық далада ұлпа қар дың жел екпінімен ұйытқып ұшып кетуі, ауа мен топырақтың тым құрғақтығы, бүкіл вегетациялық (өніп-өсу) кезеңінің өн бойында жер бетіне тікелей күн жарығының өте көп түсуі және топырақтың қарқынды булануы тән.

Қыс маусымы

Қысы суық, көбіне бұлтты, бұлыңғыр, бірақ қысқа, ал жаз ыстық және әжептәуір ұзақ болады. Бүкіл облыс аумағы үшін ауаның орташа жылдық температурасы 5,9°С жылы келеді. Қыс маусымы, әдетте, тәуліктік температураның 0°С-тан төмендеуінен басталады; бүл құбылыс облыстың солтүстігінде қазан айының соңғы күндерінде, оңтүстігінде 5-10 қарашада болады. Тұрақты қар жамылғысы солтүстік аудандарда желтоқсанның алғашқы он күндігінде, ал оңтүстік аудандарда желтоқсанның екінші он күндігінің ақырында түзіледі. Қыс ерте түскен жылдары облыстың солтүстігінде тұрақты қар жамылғысы қарашаның алғашқы күндерінде, ал кеш түскен жылдары қаңтарда түзіледі. Оның қалындығы облыстың солтүстік бөлігінде наурыздың алғашқы жартысында 25-30 см-ге және оңтүстік бөлігінде 10-20 см-ге жетеді. Қар суының орташа жылдық қоры облыстың солтүстігінде 90 мм-ге, оңтүстігінде 30-55 мм- ге дейін жиналады; қар жұқа болган жылдары орташа көп жылдық қор мөлшері 1,5- 2 есеге дейін азаяды. Ең суық ай - қаңтар, Бұл айда температура облыс солтүстігінде — 14-11°С аяз болады, орташа температура - 12,9°С. Қысқы кезеңде облыс аспанына арктикалық ағын енген кезде ауаның суықтығы оқта-текте -30-35°С- қа дейін төмендейді, өте суық күндерде абсолюттік ең төменгі температура — 40-44°С-қа дейін барады. Кейде қаңтар мен ақпанда 1-3 күнге созылатын жылымық болуы мүмкін. Қыс айларында желдің қарқыны 4,5-5 м/ сек-қа жетеді. Әсіресе ақпан мен наурызда күшті жел соғып, қарлы боран мен бұрқасын үйтқиды. Көп жылдық қарлы боран күндерінің қыстағы орташа мөлшері облыстың солтүстігінде 30-35 күнге, оңтүстігінде 15-20 күнге жетеді. Ауа температурасының 0°С- тан жоғары тұрақты шамасы облыстың солтүстік жағында сәуірдің алғашқы бес күндігінде, оңтүстік батысында наурыздың үшінші он күндігінің басында байқалады. Бұл кезеңде қар жамылғысы сетінеп, жылғалардан су ағып, өзендер деңгейі көтеріле бастайды. Көп жылдық бақылаулардың мәліметтері бойынша Орал қаласында 24 көкекте ауаның орташа тәуліктік температурасы 10°С-тан жоғарылайды да, ауыл шаруашылық дақылдарының басым бөлігі белсенді өсіп-өну кезеңіне өтеді. Көктем облыста ерте жөне жаппай басталады, бірақ күннің жылынуы үнемі ауытқулы болады, оқтын-оқтын ызғырық еседі. Жалпы, аязсыз кезең облыстың солтүстігінде 130 күнге, оңтүстігінде 170 күнге дейін жетеді. Кей жылдары аязсыз кезең бұл шамадан едәуір ауытқуы мүмкін.

Жаз айлары

Жаз айларына ыстық, қуаң өрі шаңқай ашық ауа райы тән. Бүкіл аумақтағы ауаның орташа температурасы шілдеде 23,6°С құрайды, абсолюттік максимум 41-45°С ыстыққа жетеді. Облыс жағдайында топырақтың жеткілікті ылғалданып, егіннен мол өнім жинау көрсеткіші атмосфералық жауын-шашын түсіміне байланысты. Олардың жылдық мөлшері солтүстігінде 300 мм-ден жөне оңтүстігінде 140 мм-ге дейін ауытқиды, бүкіл облыс аумағы үшін орташа шама 263 мм- ге сәйкес келеді. Бірақ жауын-шашын өр жылда әркелкі мөлшерде болады. Агроклиматтық аудандарда 10°С-тан жоғары температуралық кезеңнің ішінде орташа алғанда солтүстікте 100-135 мм, оңтүстігінде 90-100 мм жауын-шашын түседі, Бұл жылдық жауын-шашынның 45-55%-і ғана, ал Бұл кезендегі булану шамасы солтүстікте 850 мм- ден оңтүстігінде 1300 мм-ге дейін шарықтайды. Вегетациялық кезең ішінде жауын- шашын мөлшері өсімдіктің қалыпты өсуі мен дамуы үшін жеткіліксіз болады, оның үстіне жылы кезендегі жауын-шашын жоғары темп-рамен үштасады да, іс жүзінде өсімдік үшін пайдасыз, мардымсыз болып қалады. Жылы кезеңдегі бұлыңғыр күндердің саны айына 5-8 күннен аспайды, ал желдің орташа айлық жылдамдығы жазғы кезенде 3,5-4,5 м/сек. болады. Облыс ауа райы көктем соңында жөне ерте күз айларында шаруаға аса қолайсыз. Осы өлара шақта ызғар есіп, атмосфера жөне топырақ құрғақшылығы артып, аңызақ тұрып, шандақ пен құм борататын екпіні 15 м/сек-тан асатын күшті дауыл соғып, бұршақ жауу, көк мұз басу, т.б. табиғи құбылыстар жиілейді.