Батыс Қазақстан облысының қала құрылысы мен сәулеті

Қала құрлысы және архитектурасы - археологиялық қазба жұмыстары Батыс Қазақстан территориясын ежелгі дәуірлерден халық жиі қоныстанғанын көрсетіп отыр. Облыс аумағын негізінен көшпелі тайпалар мекендегені белгілі. көшпелі өмірге ыңғайлы мал қораларының маңына тұрғызылған «қотаңдар» көшпелі қауымның тұрғын үйлеріне, шағын елді мекендеріне айналды. Көршілес қонған тұрақ орындар аралықтары түнемелікке арбалармен жалғастырылып жабылатын немесе арқанмен тартылатын. Бұл малды, адамдарды жыртқыш аңдардан, жаулардан қорғануды қамтамасыз етті. Аталарымыздың тік бұрышты және дөңгелек етіп жасалған Бұл баспаналары көбіне доңғалақ тік арба үстіне орнатылатын. Келе-келе мұндай баспаналардың орнына жығып-тігуі оңай киіз үйлер пайда болды.

Түркістан алаңы

Халқымыздың ежелгі тұрғын баспаналары — қыстаулар шартты түрде «ұя» деп аталатын тәсілмен тұрғызылды. Бірнеше қожалық қысқы қоныстарын ешқандай тәртіп сақтамай-ақ бір-біріне жанастырып сала беретін. Қоныстың Бұл түрі халқымыздың сол кездегі шаруашылық тұрмысына және әлеуметтік-экономикалық тірлігіне сай келді. Халықтың бірте-бірте отырықшылық өмірге көшуі Батыс Қазақстан өңірінде қала құрылысының өркендеуіне бастама болды. Оған қосымша Ресей өзінің орталық саясатын іске асыру мақсатында Қазақстанда әскери тірек пункттер ретінде қала-қамалдар, казак-орыстардың қоныстарын көптеп сала бастады. Солардың ең

Большая Михайловский көшесі(Қазіргі Достық даңғылы),Орал, 19 ғасыр

үлкені - кейін Орал қаласында әскери-әкімшілік орталық ретінде пайда болып, ұлғайды. Қазақтардың едәуір бөлігі егін шаруашылығымен айналысып, тұрақты қоныс салуға кірісті. Сол кездің жобалық ерекшеліктерін бүгінде Орал, Жымпиты, Сырым, Орда поселкелері әлі де әжептәуір сақтап қалған. Жайық қалашығының Орта Азиядан Ресейге баратын сауда жолының орталығында орналасуы оның тез өркендеуіне ықпал етті. Дамып келе жатқан қала тұрғындарының негізгі кәсібі балық аулау, сауда және ауыл шаруашылығы болды. Оңтүстіктен солтүстікке қарай темір жолға (Орал-Покровка) дейін бірте-бірте кеңейе түскен қала территориясы ендік және бойлық көшелер жүйесі арқылы сына тәрізді пішінге ие болды. Қаланың орталық композициялық тірегі қазір Достық даңғылы аталатын «Болыпая Михайловская» көшесі болды, кешенің екі қапталына неғұрлым ірі де маңызды қоғамдық ғимараттар, сауда орындары, шіркеулер мен ғибадатханалар, оқу орындары мен ең тәуір тұрғын жайлар салынды. Михайловская көшесінің негізгі орны қазір де сақталып қалған, ол оңтүстіктен солтүстікке қарай бүкіл қаланы қиып етеді.

Академик Н.Н.Пальгов Михайловская көшесін былайша сипаттайды: Оның батыс жағы «барқыт» деп аталып, казак-орыс офицерлерінің, чиновниктердің, көпестер мен діни адамдардың тұруына арналған; ал қарапайым адамдарға оның шығыс жағы — «сиса» бетімен ғана жүруге рұқсат етілген. Михайловская көшесі өзінің оңтүстік бөлігінде, тура Жайық өзенінің жағасына орналасқан Михайло-Архангельск ғибадатханасынан басталды. Ал Бұл Жайық казак-орыс әскерлерінің бас ғибадатханасының іргетасы 1741 жылы қаланды. Қаланың өсу сатысын осы көшеге қарап байқауға болады, өйткені барлық мәдени, сауда және әкімшілік мекемелері осында орналасқан. Қала өскен сайын жаңа алаңдар пайда болып, Михайловская көшесі солтүстікке қарай ұлғая түсті. Әйтседе қала өрт зардабына жиі ұшырады. 1821 жылғы өрттен кейін казак-орыстар атаманы Бородин итальян архитекторы Дельминдоны шақыртты. Оның Бородинге салып берген үйі әлі күнге дейін қаланың ең өсем ғимарапы саналады.

19 ғасырдың басында қаланың одан әрі өсе түсуіне байланысты дуал Түркістан алаңына (Қызыләскер көшесі) көшірілді. Қаланың Түркістан алаңындағы соңғы бекініс орлары, дуалдары мен күзет мұнарлары 19 ғасырдың ақырына дейін сақталған. Бұл бекініс желісі қаланы солтүстік жағынан екі қақпалы дуалмен қоршап жатты, дуалдың іш жағынан айналмалы жіңішке баспалдақ орнатылған кірпіш мұнаралары болды. Дуалдар үстінде сондай-ақ кірпіштен тұрғызылған дөңгелек күзет үйшік көтерілді. Түркістан алаңына орнатылған «үлкен есік» деп аталған мұнараның бірі 19 ғасырдың аяғына дейін сақталып жетті, кейін Бұл жерге Қызыл қақпа тұрғызылды. «Кіші есік» атанған екінші мұнара пішен базарының маңында болды. Қазақ халқының тарихында елеулі орын алатын елді мекендердің бірі — Орда қаласы немесе Хан ордасы, Жәңгір қаласы. Оның ірге тасы 1826 жылы қаланды. Алғашында Жеңгір хан өзіне арнап шағын үй тұрғызады, ал екі жыл өткен соң император сыйлаған қаржыға қапталында қосалқы бөлмелері бар ағаш сарай салдырады. Бұл ғимаратты айнала ханның туыстары мен қызметшілері, саудагерлер, казак-орыстар орналаса бастады. 1833 жылы жәрмеңке ашылып, ол көп ұзамай бүкіл қазақ еліндегі аса ірі сауда орталығының біріне айналады. Сол жылы Хан ордасында бас мешіт тұрғызылды. Кейінірік православие шіркеуі, театр мешіті пайда болды, Бұлар бас мешітпен бірге қаланың көрнекті ғимараттарына айналып, Орда келбетіне ерекше өсем сипат берді. 19 ғасырдың басы мен 20 ғасырдың жобалық құрылымын неғұрлым жақсы сақтаған поселкілердің бірі — Жымпиты. Батыс Қазақстанның өзіндік архитектуралық ерекшеліктері, әрине, Орал қаласынан анық байқалады. Қазан төңкерісінен Ұлы Отан соғысы жылдарына дейінгі кезенде облыс орталығының құрылысына онша көп өзгеріс ене қойған жоқ. Бұл кезендегі ірі құрылыстық архитектура ескерткішінде Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің бас ғимаратын жатқызуға болады. 1966 жылы Алматының «Казгорстройпроект» институты Орал қаласының жаңа бас жоспарын жасады. 1995-2000 жылдарға есептелген жаңа бас жоспар Орал қаласының құрылысы мен архитектурасына айтарлықтай ықпал етті. Қаланың бас жоспарын жүзеге асырып, одан әрі дамыта түсу үшін оның аса маңызды магистральдары мен жоспарлық тораптарының нақты жобалары жасалды (архитекторлары: А.Антоненко, В.Катышев, С.Калантьев, Е.Қызылов, Н.Касинова, Қ.Садықов, В.Смирнов, Ю.Хакало). көптеген өнеркәсіп орындары қаланың шет аймағына шығарылды, «Желаево» разъезі ауданында жаңадан солтүстік-батыс және Шаған өзенінің арғы бетінде батыс өнеркәсіп торабы қалыптасты. бүгінгі қаланың шын мәнінде қалыптасуы 1975 жылдан басталды. 1974 жылғы 16 қарашада Қазақстан Архитекторлар одағының Орал бөлімшесі құрылып, архитектура мен қала құрылысының өркендеуіне айтарлықтай үлес қосты. Оның алғашқы мүшелері архитекторлар О.Рудовский, Ю.Хакало, И.Баштанник, А.Антоненко, Е.Қызылов болды. Көпке дейін ауылдық елді мекендердің көпшілігінің бас жоспары болмады: олар қалай болса солай салынды, бір кешенге біріктірілмеді, айқын аймақтары белгіленбеді, оның үстіне қоныстық және мал шаруашылығына арналған аймақтар арасындағы санитарлық айырмашылықтар сақталмады. Жетпісінші жылдарда қысқа мерзім ішінде барлық болашағы бар 500 поселкенің бас жоспары жасалды,Бұл жоспарға шаруашылық орталықтары да, бөлімшелердегі елді мекендер де енгізілді. Облыста селоларды кешенді түрде қайта салуда түбегейлі өзгерістер жасалды. Ауыл-село құрылысы және оларды жабдықтау жұмыстарын жақсартуға

Хан ставкасы,Орда

бағытталған конкурстың қортындысында бірқатар шаруашылық грамотаға ие болды. 1975 жылы Ақжайық ауданының Шағатай поселкесі қола медаль алды,1984 жылы Тоғанас поселкесі күміс медальмен марапатталды. Облыс орталығында көп қабатты үйлер негізінен қаланың орталық бөлігіне, сондай-ақ солтүстік-шығысына орналасқан. қаланың бұл бөлігінде көп қабатты үйлер құрылысы кешенді, шағын аудандар түрінде салынуда. Көп қабатты жаңа құрылыстарды қаланың солтүстік-шығыс жағында бос жатқан алаңқайлар мен қала орталығын қайта тұрғызу есебінен жүргізу көзделіп отыр. Әсіресе 2001 жылдан облыс орталығындағы архит. ескерткіштерін қалпына келтіріп жөндеу, әрлеу жүмыстары қолға алынды. Қарашығанақ газ кешенінің өркендеуіне байланысты бұрын негізінен ауыл шаруашылықты аудан орталығы ғана болған Ақсай қаласының архитектуралық болашағына кең жол ашыла бастады. Қаланы ауыз және техникалық сумен қамтамасыз ету, көгалдандыру, инженерлік коммуникация құрылыстарын өрістету, түрғын және қоғамдық ғимараттар құрылысын салу мен жобалаудың жер бедеріне сай тиімді әдістерін табу, қаланы өнеркәсіп қоғыстарынан тазарту, құрылыс мекемелерін дамыту, қала іргесінде ауыл шаруашылық базасын жасау шараларын кешенді іске асыра бастады. Өнеркәсіптің дамуы қала құрылысын өркендетудің негізгі мүмкіндіктерін ашты. Азаматтық түрғын үй және өнеркәсіп объектілерінің жобаларын жасауға, бас жоспарлар, нақты құрылыстар жобаларын әзірлеуге Алматы, Орал т.б. қалалардың аса ірі жобалау ұжымдары тартылды. Конкурс барысында қала құрылыстарының жаңа идеялары анықталып, архитектуралық-кеңестік ортаны шешуге бағыт берілді.