Бауыр сорғышы

Бауыр сорғышы (лат. Fasciola hepatica) - Trematoda тобының Platyhelminthes түрінің жалпақ құрты. Фасциолез ауруын қоздырушы паразит.

Бауыр сорғышы
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Жануарлар Жамағаты: Жалпақ құрттар Табы: сорғыштар Кіші табы: Digenea Сабы: Echinostomida Кіші сабы: Distomata Тұқымдасы: Fasciolidae Тегі: Fasciola Түрі: F. hepatica
Екі-есімді атауы
Fasciola hepatica Linnaeus, 1758

Негізгі сипаттамасы

Бауыр сорғышы адамдардың өт жолдарында, өт қабында, кейде ұйқы безінде не басқа мүшелерінде кездесуі мүмкін. Ересек формасын марита деп атайды. Ол үлкен құрт, яғни ұзындығы 3-5см болып келеді. Өзге сорғыштардан айырмашылығы мөлшерінің үлкен болып келуі және жыныс мүшелерінің күрделілігі. Көптеп тарамдалған жатыр құрсақ сорғышынан кейін орналасады; сосын аналық без, ал денесінің бүйірлерінде саруызды қапшықтар орналасқан. Денесінің ортасында аталық безі кездеседі.

Бауырсорғыштың тіршілігі мен сыртқы құрылысы

Төрт түлік әсіресе қой мен сиыр ылғалды жайылымда жайылған кезде оттыға алмай, денесі қызып, ісініп, арықтау салдарынан бауыршірік (ғылыми атауы-фациолез) ауруына шалдығады.Мұндай аурмен ауырған малдың өліп қалуы жиі үшырайды. Сондай малдың ішін жарса, оның бауырынан кішірейіп,өт өзегінің кеңейгені байқалады. Өт өзегінің кеңейген жерінде ауруды тудырушы паразит- бауырсорғыш деп аталатын құрт шығады. Бауырсорғыш мал бауырында тіршілік етеді.

Бауырсорғыш құрттардың түрлері көп. Ең көп тарағаны жануарлардың, кейде адамның денесінде паразиттік жолмен тіршілік ететін, тұрқы 3-4 см, жапырақ пішіндес жалпақ құрт - бауырсорғыш. Ересек бауырсорғыштарда денесін қаптайтын кірпікшелер болмайды, сондықтан олар бір орыннан қозғалуға дәрменсіз. Бауырсорғыш қоректену үшін өт жолының қабырғасына екі сорғышы арқылы бекінеді. Бауырсорғыштың тек дернәсілінде ғана кірпікше болады. Бір орыннан екінші орынға қимылдай алмайтындықтан, сорғыштардың қоректену тәсілі де өзгерген, олар қимылдамай, паразиттік тіршілік етеді.

Бауырсорғыштың алдыңғы сорғышы - ауыз, ал екінші - құрсақтағы сорғышымен иесіне бекінеді. Құрттың сыртын дене жабынының жасушаларынан бөлінетін тұтас жұқа қабықша - кутикула қаптайды. Кутикула бауырсорғышты сыртқы әсерден зақымданудан сақтайды.

Ішкі құрылысы және көбеюі

Алдыңғы сорғыштың ортасында аузы болады. Ауыз жұтқыншаққа жалғасады, одан әрі ішек тармақтарына айналады. Бауырсорғыш иесінің қанымен және бауыр жасушаларымен қоректенеді.

Бауырсорғыш - гермафродит, яғни бір ағзада аталық та, аналық та жынысы болады. Ұрықтанған жұмыртқа бауырдағы қантамырлар арқылы ішекке шығып, одан нәжіспен бірге сыртқа шығады.Мұндай жұмыртқалар суға түсуі және түспеуі мүмкін. Муға түспеген жұмыртқалар одан әрі дами алмай қалады да, суға түскен жұмыртқалар аралық иесі тоспаұлудың денесіне түсе қалса, одан әрі дамып, көбейеді, келесі ұрпақ үшін тағы бірнеше дернәсілдерге айналады. Бұлар тоспаұлудың денесінен суға түседі және құйрықты дернәсілге айналып, суда еркін жүзетін болады. Бауырсорғыштың жұмыртқасы құйрықты дернәсілге айналғанша 2,5-3 ай мерзім өтеді. Бұдан соң дернәсілдің құйрығы түседі, су өсімдігінің сабағына жабысып, денесін қабықша қаптағандықтан, қозғалмайтын күйге ауысады, яғни цистаға айналады. Мал су ішкенде немесе суы кепкен жердегі циста жабысқан өсімдікті жеген кезде мал оны жұтады да, ішекке түскен кезде циста жарылып, одан жас бауырсорғыш жетіледі. Ол қантамырлар арқылы бауырға, бауырдың өт жолына өтеді. Бауырсорғыш көбею барысында екі иеге: негізгі ие- сиыр, қой және аралық ие- кішкене тоспаұлу денесінде тіршілік етеді.

Тіршілік циклы

Тіршілік циклы

Бауыр сорғыштың түпкілікті қожайыны- ірі, ұсақ қара мал, жылқылар, шошқалар, қояндар, кейде адамдар. Аралық қожайыны болып ұлу саналады. Бауыр сорғышының жұмыртқасы дамуы үшін суға келіп түсуі керек. Одан личинка шығады оны мирацидий деп атайды. Оның жүйке түйіндері, жарық сезгін мүшесі, зәр шығару мүшелері денесінің артында ұрық жасушалары болады. Денесінің алдыңғы жағында аралық қожайынға енгенде оның тірі ұлпаларын ерітетін фермент бөліп шығаратын ерекше без болады. Мирацидий денесі кірпікшелермен қапталған, сондықтан ол суда еркін жүзіп актив түрде аралық қожайын денесіне өтеді. Әрі қарай паразит келесі личинкалық сатысы - спороцистаға айналады. Спороциста формасыз қалта тәрізді болып келеді және оның ешбір мүшесі (жүйке, зәр шығару) болмайды. Ол тек көбеюге қабілетті. Спороцистада ұрық жасушаларынан партеногенез (яғни ұрықтанбай) жолымен жаңа личинкалық сатысы - редийлер дамып жетіледі. Спороцистадан редийлер шығады да қожайын жасушаларында паразиттік тіршілік етеді. Редийдің кейбір мүшелері дамыған, атап айтқанда: ауызы, жұтқыншақ, ас қорыту түтігі және жаңадан түзілген ұрпақ дараларын сыртқа шығаратын тесікше. Редийдің ұрық жасушаларына партеногенез жолымен келесі личинкалық ұрпақ церкарий дамиды. Церкарий денесінде маритаға тән көптеген мүшелер кездеседі: сорғыштар, ішектер, жүйке және зәр шығару мүшелері. Оның маритадан айырмашылығы ұзын бұлшықетті құйрығының болуы. Ол суда қозғалу қызметтерін атқарады. Церкарий ұлу денесінен суға өтіп жүзіп жүреді. Шамалы уақыттан кейін ол су өсімдіктеріне бекініп, жабысып, қалың қабықпен қапталып адолескарийға айналады. Егер адолескарийді түптілікті қожайын жұтса ол асқорыту жолында ересек формаға маритаға айналып бауырға өтеді. Сонымен, бауыр сорғышының аралық қожайыны үшін инвазиялық сатысы болып мирацидий, ал түпкілікті қожайыны үшін адолексарий саналады. Жануарлар шөп жегенде, су ішкенде, ал адамдар көкөніс арқылы адолескарийларды жұқтыруы мүмкін.

Патогендік әсері

Фасциола қожайынға механикалық әсер етеді. Олардың тіршілігінде түзілетін улы заттар аллергиялық әсер береді. Олар- эритроциттерді, лейкоциттерді және өт жолдарының эпителий жасушаларын жұтып қоректенеді. Сондықтан бауырда цирроз байқалуы мүмкін. Мұны лабораториялық анықтау үшін фекалийді микроскоп арқылы ерттейді.

Алдын алу шаралары

Қайнатылмаған суды ішпеу, көкөністерді жуып жеу және санитарлық ағарту жұмыстарын жүргізу болып табылады.

Дереккөздер

• “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998
• "Медициналық биология және генетика"/Бас редактор С.А.Әбилаева, Е.О.Қуандықова- Алматы-Шымкент, 2004