Анорганикалық химия

Анорганикалық химия, бейорганикалық химия – химиялық элементтерді, солардан түзілетін жай және күрделі заттарды әрі олардың өзгерулерін зерттейтін ғылым.

Бейорганикалық қосылыстар алуандығы:
A: Diborane features unusual bonding
B: Caesium chloride has an archetypal crystal structure
C: Fp₂ is an organometallic complex
D: Silicone's uses range from breast implants to Silly Putty
E: Grubbs' catalyst won the 2005 Nobel Prize for its discoverer
F: Zeolites find extensive use as molecular sieves
G: Copper(II) acetate surprised theoreticians with its diamagnetism

Анорганикалық химияның негізгі мәселелері: элементтердің атомдық құрылысын анықтау, олардың қасиеттерін атом құрылысы теориясы тұрғысынан түсіндіру, жай және күрделі заттардың молекулалық, кристалдық құрылымдарын анықтау, сондай-ақ қазіргі ғылым мен техникаға сай қажетті қасиеттері бар ( қызуға төзімді, берік және әр түрлі сәулелердің әсеріне төзімді т.б.) жаңа материалдар алу.

Анорганикалық химияның теориясы негізі – химияның стехиометриялық заңдары мен элементтердің периодтық жүйесі. Заттар бір-біріне айналып өзгергенде олардың сандық және сапалық қатынастарын атомистиканың негізін қалайтын заттардың масса сақталу заңы, құрам тұрақтылық заңы, еселік қатынас заңы, эквивалент заңы, сол сияқты газдардың көлемдік қатынастар заңы анықтайды. Химиялық зерттеудің негізгі әдістері – анализ бен синтез анорганикалық химияда кеңінен қолданылады.

Қазіргі кезде анорганикалық химияда жүздеген мыңнан асатын заттар белгілі. Олардың маңызды кластарына элементтердің сутекпен, оттекпен, галогендермен, сол сияқты басқа бейметалдар мен металдардың өзара түзілетін қосылыстары, сонымен қатар күрделі заттар: негіздер, қышқылдар, тұздар жатады.

Даму барысында анорганикалық химияның үлкен жеке салалары пайда болды: кешенді қосылыстар химиясы, анорганикалық полимерлер химиясы, шала өткізгіштер химиясы, металдар және металл органикалық қосылыстар химиясы, радиохимия, тізбекті анорганик. қосылыстар химиясы, кластерлер химиясы, анорганик. биохимия, т.б. Химия өнеркәсібінің көптеген салаларының дамуы анорганикалық химияның жетістіктеріне тікелей тәуелді.

Дәстүрлі маңызды заттар өндіретін өнеркәсіптермен (мыс., тыңайтқыштар, тұздар, қышқылдар, жай заттар, т.б.) қатар, жаңа материалдар шығаратын салалар (мыс., кристалдық шыны немесе ситалл өндіру) пайда болды. Анорганикалық химияның жаңа кезеңі ядролық энергетиканың, реактивтік техниканың, ғарыштық зерттеулердің дамуына байланысты 20-ғ-дың 2-жартысында басталды. Табиғатта болмайтын әрі физика-химиялық және механикалық қасиеті жағынан ерекше талаптарға сай келетін жаңа материалдарды синтездеу (мыс., ядролық энергетикаға, ғарыш кемелеріне жұмсалатын ниобий, титан, молибден, цирконий, вольфрам, тантал сияқты сирек кездесетін металдар) пайда болды. Шала өткізгіш материалдарды тұтынатын салалардың көбеюі (микроэлектроника, компьютерлік техника, т.б.) оларға қажетті кремний, германий, иттрий, сүрме, индий, т.б. элементтерді аса таза күйінде алу әдістерін тауып жүзеге асыруды қажет етті. Ең соңғы ашылған жаңалық – асқын өткізгіштердің алынуы да анорганикалық химияның табысы болып саналады.

Минералдық шикізат қорын игеруге байланысты Қазақстанда анорганикалық химияның көптеген салалары дамыған. Жүйелі зерттеулер ҚР ҒМ–Ғылым Академиясының Химия ғылымдары институтында, Химимя-металлургия институтында (Қарағанды қ.), Мұнай және табиғи тұздар химиясы институтында (Атырау қ.), сондай-ақ Қазақ ұлттық мемлекеттік университетінде, Қарағанды мемлекеттік университетінде, т.б. оқу орындарында жүргізіледі. Біздің республикамызда анорганикалық химияның қалыптасуы мен дамуы Ә.Б.Бектұров пен Б.А.Бірімжанов есімдерімен тығыз байланысты. Олар 1940 ж. фосфор тыңайтқыштарын алу, табиғи тұздар өндіру, жасанды күрделі заттарды синтездеу, т.б. бағыттардағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастырумен қатар осы салаларға қажет мамандар даярлауды да жолға қойды. 1951 ж. Қазақстан Ғылым Академиясының Химия ғылымдары институтында табиғи тұздар лабораториясы ұйымдастырылды. Ондағы зерттеулер нәтижесінде натрий сульфатына бай Шөладыр кенінің хим. және геол. сипаттамасы берілді. Жалаулы көлі Өскемен титан-магний және Павлодар химия комб-тарының шикізат көзі ретінде ұсынылды. Балқаш металлургия комбинатының сульфат шикізат қорын кеңейту мақсатында 1950–60 ж. Қазақ мемлекеттік университетінде (қазіргі ҚазҰУ) табиғи сульфаттарға бай Алакөл, Балқаш, т.б. көлдердің суларының құрамы және оларды тиімді пайдалану мәселелері зерттелді. Алынған нәтижелердің негізінде континенттік тұз түзілу гипотезасы ұсынылды (Бірімжанов) және табиғи судағы микроэлементтердің таралу заңдылықтары анықталды (Бектұров, А.И.Мун, Р.А.Жаймина, З.А.Базилович). Қаратау және Ақтөбе фосфориттерін, Индер бораттарын қышқылдармен және қоспалармен айыру тәсілдері табылып, көп құрамды жүйелердің ерігіштігі зерттелді (Р.Ф.Савич, М.Р.Танашева, Г.П.Кияткин, Ө.Жүсіпбеков, М.Н.Қазова, Р.А.Қазов). Натрий-кальций силикатын, франколитті, гидроксилапатитті, т.б. жасанды минералдарды автоклавта синтездеу жүзеге асырылды (Е.А.Букетов). Органикалық емес қышқылдардың амидтермен және тиоамидтермен реакцияласуы зерттеліп, олардың арасында көптеген қосылыстардың (амидқышқылдардың) түзілетіні дәлелденді..

Сілтемелер

[1] Анорганикалық химия