Бекет батыр (жыр)

Бекет батыр – тарихи жыр. Қазақ халқының отаршылдық қысымға қарсы көтерілісі (1855–1858) жырланған.

Бұл жыр, әсіресе, Ақтөбе, Арал, Қазалы өңірінде және қарақалпақ халқының арасында кең тараған. Ғылымға әзірше 7 нұсқасы белгілі. Соның 2-уі Қазан төңкерісіне дейін баспа бетін көрген: (И.В.Аничков «Памятники киргизского народного творчества. Киргизская былина о героях Иръназаре и Бекете» (Қазан, 1896, көл. 68 жол; Ә.Диваев «Бекет батыр» Қазан, 1897, көл. 600 жолдай). Аничков жариялаған нұсқаның жолма-жол аудармасын Т.Шоханова, әдеби өңдеуін А.Никольская жасап, оны тарихи поэма деп бағалаған. Қазақстан ғылым академиясының Орталық ғылыми кітапханасы қорына халық мұрасын жинаушы М.Құсниұлы 1941 жылы 190 жолдай көлемде толғау түріндегі нұсқаны тапсырған. 1936] жылы тапсырылған нұсқаның (көл. 300 жолдай) мазмұны мен оқиға желісі Аничков жариялаған нұсқаға ұқсас. Ал сол жылы А.Мыңбайұлы тапсырған нұсқа 350 жолдай, бұл алдыңғылардан едәуір өзгеше. Мұның шығарушысы мен жеткізушісі белгісіз. «Бекет батыр» кей ретте «Ерназар-Бекет» болып та кездеседі. «Бекет батыр» тарихи жыр аталғанмен, фольклорлық шығарманың синкреттілігін бойына сіңірген. Онда лиро-эпостың, балладаның, лирикалық және тұрмыс-салт өлеңдерінің нышандары да ұшырасады. Фольклорлық туынды үшін жыршылардың батырлар жырына еліктеушілік ықпалы қайшылық тудырмайды. 1942 жылы М.Әуезов осы жыр желісі негізінде 4 актілі драма жазды. Әуезовтің «Әдебиет тарихы» атты еңбегінде «Бекет батыр» жырының қысқаша мазмұнын баяндап, мән-маңызына тоқталған. Онда ол жырды туғызған қалың елдің наразылығы, қазақтан сайланған ханның аярлығы мен зұлымдығы, елге келтірген ауыртпалығы көтірілістің шығуына себеп болғанын жазады. Жыршы тарихи оқиғаны тақырып етіп алғанмен, Бекет жайын қиялына ерік беріп, еркіндікпен әңгімелеген дейді зерттеуші.

Бекетті тарихи өлеңнің қаһарманына қосатын себеп: қылышынан қан тамған ұлықты өлтіріп, қазақ елінің патша үкіметіне қарсылығын үлкен іспен көрсетуі. Сондықтан Бекеттің даңқы қазақ даласына көп жайылып, ертегіге ұқсас әңгіме болған деп ой түйеді жазушы.