Бородино

«Бородино», «Айтшы, аға, нағып жеңілдік...» - М. Ю. Лермонтовтың «Бородино» атты шығармасының 1882 ж. Абай жасаған аудармасы. Көлемі 20 жол.

Абай нұсқасы - орыс ақыны шығармасының әр жерінен аударылған, ұзын-қысқалы төрт бөлек үзінді. Осыған қарағанда аударма толық түгел сақталмаған сияқты. Лермонтов «Бородиноны» 1837 ж. 1812 жылғы Отан соғысының шешуші кезеңі саналатын Бородино шайқасының 25 жылдығына орайлас жазған. Бұл өлең - орыстың реалистік поэзиясының үздік үлгілерінің бірі. Шығарманың үлкен бір өзгешелігі - онда уақиға бастан-аяқ сол соғысқа қатынасқан жауынгердің, яғни, нағыз халықтың өкілі, қарапайым адамның айтуымен баяндалады, соның мінезі, ойлау, сөйлеу ерекшелігі асқан суреткерлік шеберлікпен көрсетіледі. Отан соғысындағы халықтың жанқиярлық ерлігін мадақтаумен бірге, өлеңде Лермонтов ез заманындағы қауымның, кейінгі буынның енжарлығын, батылсыздығын сынау да бар. Л. Н. Толстой «Бородино» өлеңін өзінің «Соғыс және бейбітшілік» атты роман-эпопеясының ұрығы іспетті деп аса жоғары бағалаған. Абай «Бородиноны» 1882 ж. аударған болса, бұл Бородино түбіндегі жеңістің 70 жылдығына сәйкес келеді. Қалайда осы өлеңді аударуынан Абайдың орыс халқының тарихына, 1812 ж. Отан соғысы секілді ірі уақиғаға айрықша назар салып, зор мән бергені айқын аңғарылады. Абай өлеңінің сақталған аз ғана жолдарынан-ақ шығарманың мазмұнын мейлінше толық және дәл жеткізуге ұмтылғаны көрінеді. Лермонтов өлеңі: «Скажи-ка, дядя, ведь не даром Москва, спаленная пожаром, Французу отдана? Ведь были схватки боевые? Да, говорят, еще какие! Недаром помнит вся Ресей Про день Бородина!» -деп басталса, қазақша тексте осыған жақын келеді: «Айтшы, аға, нағып жеңілдік, Мәскеуде емес тегіндік, Болған білем соқтығыс, Емес білем аз жұмыс. Ұмытпайды еш орыс, Бородинде кергенді...» Сәл кейінірек келетін мына жолдарды алсақ: «Ворчали старики: «Что ж мы? на зимние квартиры? Не смеют, что ли, комаңдиры Чужие изорвать мундиры О русские штыки?» - бұлардың да мағынасы қазақша нұсқада әбден сәйкес берілген дей аламыз: «Ашулы солдат қыстықты: «Қойса екен бізді тыюын, Айтса екен бізге қиынын, Жыртпасақ жаудың киімін, Біз не етеміз, штыкты...» Ал булардан басқа да жеке үзік-үзік болып сақталған жолдарды алып: «...Қол салмаққа кәртечке, Ол күн болды күн кешке Қас қарайып, болды түн», - түпнұсқада: «Мы ждали третий день... «Пора добраться до картечи!» И вот на поле грозной сечи Ночная пала тень», - немесе: «Штык, қылыш қайрасып, Ширатып, мұртын шайнасып...» - түпнұсқада: «Кто штык точил, ворча сердито, Кусая длинный ус». Қазақшасын орысша нұсқамен салыстырып көрсек, Абай нақтылы жайларды, жауынгерлердің қимыл-әрекеттеріне тән ерекшеліктерді, көркемдік деталдарды қалт жібермей, толық көрсетуге ұмтылғаны анық байқалады. Туынды 7-8 буынды. Аралас ұйқаспен жазылған. Алғашқы рет ақынның 1933 ж. жарық көрген жинағыңда жарияланған. Өлең басылымдарында аздаған текстол. өзгерістер кездеседі. 1939, 1945 жылғы басылымдарда «Он күн болды кешке», - деп басылып келді. Бородино шайқасының үш-ақ күн болғанын (25, 26, 27 тамыз) ескерсек, мұнда ол деген сөз «он» болып қате оқылғаны айқын болады. Сондықтан соңғы жинақтарда «Ол күн болды күн кешке» деп түзетілген қалпында басылып жүр.

Өлеңі

– Айтшы, аға, неғып жеңілдік

Мәскеуде емес тегіндік,

Болған білем соқтығыс,

Емес білем аз жұмыс.

Ұмытпайды еш орыс,

Бородинде көргенді.

– Ондағы біздің адамдар,

Сендердей емес, балаңдар.

Қиын тиді оларға

Аз кісі-ақ қайтып санарға.

Қол салмаққа кәртечке1

Ол күн болды, күн кешке,

Қас қарайып, болды түн.

Штык, қылыш қайрасып,

Ширатып мұртын шайнасып,

Ашулы солдат қыстықты:

«Қойса екен бізді тыюын,

Айтса екен бізге қиынын,

Жыртпасақ жаудың киімін,

Біз не етеміз, штыкті»...