Бор (элемент)

атомдық нөмірі 5 химиялық элемент

Бор (лат. Borum; B) — элементтердің периодты жүйесінің ІІІ тобындағы хим. элемент, ат. н. 5, ат. м. 10,84; қара сұр түсті кристалды немесе аморфты зат (өте таза Бор түссіз). Табиғи Бордың тұрақты екі изотопы бар: 10В (19%) және 11В (81%). Борды алғаш рет 1808 ж. француз химиктері Ж. Гей-Люссак пен Л. Тенар бор ангидридін металл калиймен тотықсыздандыру арқылы алған.

5 БериллийБорКөміртегі
B

Al
Периодическая система элементовСутегіГелийЛитийБериллийБор (элемент)КөміртекАзотОттекФторНеонНатрийМагнийАлюминийКремнийФосфорКүкіртХлорАргонКалийКальцийСкандийТитан (элемент)ВанадийХромМарганецТемірКобальтНикельМысМырышГаллийГерманийКүшәнСеленБромКриптонРубидийСтронцийИттрийЦирконийНиобийМолибденТехнецийРутенийРодийПалладийКүмісКадмийИндийҚалайыСүрмеТеллурИодКсенонЦезийБарийЛантанЦерийПразеодимНеодимПрометийСамарийЕуропийГадолинийТербийДиспрозийГольмийЭрбийТулийИттербийЛютецийГафнийТантал (элемент)ВольфрамРенийОсмийИридийПлатинаАлтынСынапТаллийҚорғасынВисмутПолонийАстатРадонФранцийРадийАктинийТорийПротактинийУранНептунийПлутонийАмерицийКюрийБерклийКалифорнийЭйнштейнийФермийМенделевийНобелийЛоуренсийРезерфордийДубнийСиборгийБорийХассийМейтнерийДармштадтийРентгенийКоперницийНихонийФлеровийМосковийЛиверморийТеннессинОганесон
Периодическая система элементов
5B
Жай заттың сыртқы бейнесі
Қарақошқыл немесе қара зат
Атом қасиеті
Атауы, символ, нөмірі

Бор, 5

Топ типі

Металлоидтар

Топ, период, блок

13, 2, p

Атомдық масса
(молярлық масса)

(10,806; 10,821) м. а. б. (г/моль)

Электрондық конфигурация

[He] 2s2 2p1

Қабықшалар бойынша электрондар

2, 3

Атом радиусы

90 пм

Химиялық қасиеттері
Ковалентті радиус

84±3 пм

Ван-дер-Ваальс радиусы

192 пм

Ион радиусы

23 (+3e) пм

Электртерістілігі

2,04 (Полинг шкаласы)

Тотығу дәрежелері

-3; 0; +3

Иондалу энергиясы

1-ші: 800,2(8,29) кДж/моль (эВ)
2-ші: 2427.1 кДж/моль (эВ)
3-ші: 3659.7 кДж/моль (эВ)

Жай заттың термодинамикалық қасиеттері
Термодинамикалық фаза

Қатты дене

Тығыздық (қ.ж.)

2,34 г/см³

Балқу температурасы

2 348 K

Қайнау температурасы

4 138 K[1] (3865 °C)

Балқу жылуы

23,60 кДж/моль

Булану жылуы

504,5 кДж/моль

Молярлық жылусыйымдылық

11,09 Дж/(K·моль)

Молярлық көлем

4,6 см³/моль

Қаныққан бу қысымы
P (Па) 1 10 100 1000 10 000 100 000
T (К) 2348 2562 2822 3141 3545 4072
Жай заттың кристаллдық торы
Тор құрылымы

ромбоэдрлік

Тор параметрлері

a=10,17; α=65,18 Å

c/a қатынас

0,576

Дебай температурасы

1250 K

Басқа да қасиеттері
Жылуөткізгіштік

(300 K) 27,4 Вт/(м·К)

Моос қаттылығы

~9.5

CAS нөмірі

7440-42-8

Бор B

Жер қыртысындағы үлес салмағы 3•10–4%. Б. табиғатта тек қосылыстар құрамында (бор қышқылы H3BO3, бура Na2B4O10H2O) кездеседі. Қазақстанда бор кендері, ашарит, борацит, гидроборацит, пандермит, т.б. минералдар түрінде кездеседі. Таза кристалды Бордың тығыздығы 2,3 г/смі, балқу t 2075оC, қайнау t 3860оC, қаттылығы жағынан алмаздан кейін екінші орында.

Кристалды Бор — шала өткізгіш. Қалыпты жағдайда электр тогын нашар өткізеді, бірақ 800оС-қа дейін қыздырғанда оның электр өткізгіштігі артады. Бор комплексті қосылыстар түзуге бейім, көпшілік қосылыстарында үш валентті. Борды 700оС-қа дейін қыздырғанда Бор ангидриді (В2О3), ал оны суда еріткенде бор қышқылы (Н3ВО3) түзіледі.

Бор қышқылының тұздарын бораттар деп атайды. 900оС-тан жоғары қыздырғанда Бор азотпен бор нитридін (ВN), көмірмен бор карбидін (В4С), металдармен боридтер түзеді. Бjhды таза күйінде бор ангидридін (В2О3) тотықсыздандыру арқылы алады. Бjh және оның қосылыстары — диэлектриктер мен шала өткізгіш заттар ретінде және ядролық реакторларда, медициналық препараттар, полимерлер алуға қолданылады.

Дереккөздер өңдеу

«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, II том



  1. Дереккөз қатесі: Жарамсыз <ref> тегі; no text was provided for refs named condensed1