Бұғұт жазба ескерткіші

Бұғұт жазба ескерткіші — 6 — 8 ғасырлардағы көне түркі жазба мәтіні. Моңғолияның Архангай аймағы, Бұғұт елді мекенінің батысына қарай 10 км жердегі Ханиугол өзенінің аңғарынан табылған. Бұғұт жазба ескерткіші көне түркі қорымындағы 270-тен астам балбал тастардың бірінде қашалған. 1956 жылы қорымды алғаш зерттеген моңғол археологы Дж. Доржсурэн бұл балбалды Архангай аймақтық музейіне тапсырған. 1968 жылы Б. Ринчен фотокөшірмелерді саралай отырып, балбалдың екі бетіндегі жазу ұйғыр жазуы деген пікір білдірді. Сол жылы С. Кляшторный Бұғұт жазба ескерткішінің фотокөшірмелерін жарыққа шығарды. Бұғұт жазба ескерткішіндегі кейбір сөздер сол кезде түркілер арасына буддизм ілімінің тарай бастағанын көрсетеді. Фотокөшірмені зерттеген В.А. Лившиц ескерткіштің сол, оң қапталдары мен бет жағында соғды жазуымен, ал арқа жағында брахми жазуымен берілген түркі мәтіндерін анықтады. Бұғұт жазба ескерткішінің мәтіні уақыт әсерінен біршама бүлінген. Мәні анықталған сөздерге қарағанда, Бұғұт жазба ескерткіші 691 — 742 жылы Екінші Түрік қағанаты тұсындағы тарихи оқиғаларға бағышталса керек. Балбал тастағы жазуда “Түрк їақаны Ниуар їақан.., Маїан Тегін тәңірі жеріне кеткеннен соң... Тышқан жылында” тәрізді жолдар кездеседі. Онда түркілердің байырғы сөздік қорына тән “таркан” — тархан, бек, “курт” — әскер, бөрі тәрізді лексемалардың молынан қолданылатындығы байқалған.

Дереккөздер

“Қазақ Энциклопедиясы”, ||-том