Валлиліктер
Валлиліктер (уэльстіктер) — кельт тектес Ұлыбритания халықтарының бірі. Олар Уэльстің байырғы халқы болып табылады және аймақта тұратын 2,9 миллион адамның 2,6 миллионға жуығын құрайтын халықтың басым бөлігін құрайды.[1]
| Валлиліктер | |
| уэльстіктер | |
_NLW3362597.jpg) | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
2,9 млн. | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Автоэтнонимі
өңдеуВаллий атауы - Cymru - қарапайым британдық kom-brogi «отандастар» сөзінен шыққан.
Эндоэтнонимі
өңдеуАғылшынша- «Welsh»; ирландияша - «Breatnaigh»; шотландша - «Cuimris»; французша - «Gallois»; хорватша - «Velšani»; испанша - «Galeses»; украинша - «Валлійці».[2]
Нәсілі
өңдеуОлар ірі европеоид нәсілінің Атлант-Балтық тармағына жатады.
Сырт келбеті
өңдеу- Шаштың пигментациясы: қара шаш – 10%; қызыл шаш – 5% (кейбір жерлерде – 9% дейін); сарғыш және каштан – 85%. Уэльстің кейбір аймақтарында (Ньюкэй, Таулы және кейбір жағалау аңғарлары) халықтың 86-89% қара және қара қоңыр шашқа ие;
- Көздің пигментациясы: 34% - қоңыр және қара қоңыр көздер; 15% - қою аралас; 51% - ашық және ашық аралас. кейбір аймақтарында 60-70 қара қоңыр және қой көздері бар тұрғындар;
- Орташа биіктігі – 172 см (кейбір аймақтарда – 165-168 см-ге дейін);
- Бас сүйегінің индексі (ағылшын, уэльс және шотландтардың деректері ұқсас) – аймаққа байланысты 76-дан 80-ге дейін;
- Шаш пішіндері: түзу шаш басым, бірақ толқынды және бұйра шаштар ағылшындар мен шотландтарға қарағанда әлдеқайда жиі кездеседі;
- Мұрын пішіндері (ағылшындар, шотландтар және ирландиялықтар туралы мәліметтер): мұрынның артқы жағы – 50% – дан 80% - ға дейін, "толқынды" мұрындар-25% - дан 40% - ға дейін.[3]
Тілі
өңдеуВалли тілі, «Кимрик» деп аталатын, Уэльстің ресми тілі болып табылады және Уэльс ұлттық бірегейлігінің тұрақты бөлігі болып табылады. Көптеген уэльстіктер валий тілінде сөйлейді және ол білім беруде, мәдениетте және бұқаралық ақпарат құралдарында да қолданылады. Жазуы латын әліпбиіне негізделген, көпшілігі ағылшын тілінде сөйлейді. Валли тілі сияқты, бірқатар диалектілерге ие. Олар ауызша сөйлеуде айқын көрінеді. Ең ыңғайлы және сонымен бірге жеңілдетілген классификация - Солтүстік Уэльс пен Оңтүстік Уэльс диалектілеріне бөлу.[4]
Діні
өңдеуВаллиліктер діндерінің көпшілігі Уэльстегі шіркеумен немесе Уэльстің Пресвитериандық шіркеуі немесе католицизм сияқты басқа христиандық конфессиялармен байланысты, дегенмен орыс православие шіркеуі де бар. Әсіресе Уэльсте конформизм мен методизмнің дәстүрі бар.[5]
Негізгі қоныстану аймағы және халқы
өңдеуНегізінен оңтүстікте: Рондаг, Синон, Таф аудандарында, Нейт Порт Талботтың шетінде тұрады. Олар сондай-ақ Англияда (410 мың адам – 2011, санақ), АҚШта (2 млн адам – 2008, санақ), Канадада (458,7 мың адам – 2011, халық санағы), Аустралияда (113,2 мың адам – 2006, халық санағы), Аргентинада ( 70 мыңнан астам адам) және т.б. қоныстанған.[6]
.jpg)
Тарихы
өңдеуУэльстердің этногенезіне ежелгі уақытта Уэльс территориясын мекендеген кельттердің кимер тайпалары немесе камбрилер және бриттер қатысты. Бірнеше ғасырлар бойы уэльстер англо-саксондықтарға, XI ғасырдан бастап англо-Норман жаулап алушыларына қатты қарсылық көрсетті, олар тек XIII ғасырда Уэльс аумағында үстемдігін орнатты (1536 жылға дейін Уэльс территориясы автономды князьдік мәртебесін сақтап қалды). Бұл күрес барысында уэльстердің этникалық қауымдастығы қалыптасты. Ағылшын билігінің ассимиляциялық саясатына, сондай-ақ табиғи ассимиляцияға, ағылшын тіліне ауысуына қарамастан, уэльстіктер этникалық ерекшеліктерін және кельт мәдениетінің кейбір ерекшеліктерін сақтап қалды. Қазіргі Уэльс халқы мәдени автономия үшін күресуде, валий тілі қайта жандануда.[7]
Кәсібі
өңдеуАң аулау, балық аулау және егіншілік олардың өмірінің маңызды бөліктері болып табылады. Көптеген валлийлер әлі күнге дейін ежелгі әдістер мен дағдыларды сақтай отырып, дәстүрлі егіншілік пен мал шаруашылығымен айналысады. Уэльс астанасы Кардиффте елдегі ең ірі өнеркәсіптік нысан орналасқан. Мұнда жер қойнауынан Кардифф көмірін өндіріп, мыңдаған кеншілер, металлургтер және машина жасаушылар жұмыс істейді (қаланың аты да осыдан). Қаланың жағалаудағы орналасуы жанармайды Ұлыбританияның барлық бұрыштарына тасымалдауға мүмкіндік береді.
Валлиліктер егін өсіру үшін негізінен оңтүстіктің құнарлы жерлерін пайдаланады. Елдің солтүстігі мал шаруашылығымен және балық аулаумен айналысады. Балықшылар әлі күнге дейін теңізге шығудың, қамыс пен теріден қайық жасаудың ежелгі әдістерін қолданады. Олардың негізгі аулайтыны сардин мен майшабақ.[8]
Тұрмыс салты
өңдеуЕлді мекендері мен дәстүрлі баспаналары. Ескі қалалар - ұзын негізгі көшемен қиылысады, оның бойында тұрғын аудандар топтастырылған. Оңтүстік Уэльсте тау-кен кенттері мен көшелерде жоспарлы орналасқан тас үйлері бар ауылдар басым болса, Уэльстің солтүстігінде екі қабатты қаңқалы ғимараттары бар, шоғырланып орналасқан шағын ауылдар бар.
Дәстүрлі киімдері. Қазіргі уақытта қолданыстан шыққан валлиліктердің дәстүрлі костюмі британдықтардың және ирландтардың дәстүрлі киіміне ұқсайды, бірақ оның өзіндік ерекшеліктері де болды.
XIX ғасырдағы әйелдер костюмі ұзын жейделері бар қара белді жемпірден, екі белдемшеден (төменгі және үстіңгі) және жеңіл шашақты алжапқыштан тұрды. Әйелдердің бас киімдері ерекше болды. Үйде әйелдер қарапайым ақ қалпақ киді, қыздар көбінесе жасанды гүл шоқтарымен безендірді. Үйден шыққан кезде олар цилиндрге ұқсас, үлкен жиектері бар кастор қалпағын киді.
Ерлерге арналған мерекелік костюм тізеден төмен топтастырылған былғары немесе мата шалбар, жағасы төмен жеңіл көйлек, ашық түсті галстук, көлденең жолақты матадан жасалған кеудеше және сұр-көк матадан тігілген ұзын тон болды. Ерлердің бас киімдері үлбірден немесе киізден жасалды, ерлер касторы әйелдерге қарағанда әлдеқайда төмен және жиектері кеңірек болды. Үлкен төртбұрышты металл ілгектері бар бар ашық аяқ киім әйелдерге де, ерлерге де аяқ киім ретінде қызмет етті.[9]
Дәстүрлі тағамдары. Валлиліктер асханасы ағылшын асханасынан балық тағамдарының көптігімен, әртүрлі дәмдеуіштер мен шөптердің белсенді қолданылуымен және үйдегі тамаша ірімшіктерімен ерекшеленеді. Тағамдарының негізі балық пен теңіз өнімдері болып табылады. Бұл елдің ұлттық тағамдарында жүздеген балық тағамдары бар: қымыздық қосылған қуырылған асшаян, маринадталған майшабақ, «шайтан краб», тұздықтағы лосось, фаршталған форель, апельсин қосылған скумбрия және т.б.
Валлий асханасының екінші маңызды өнімі - сұлы. Сұлыдан тек ботқа ғана емес, ол көптеген түрлі тағамдарға қосылады. Сұлы тұздықты қоюландырады және бай етеді.[10] Дәстүрлі тағамдарының негізі қой етінен, сиыр етінен және сүт өнімдерінен жасалған тағамдардан тұрады. Уэльс ірімшігі өзінің өткір, тұзды дәмімен танымал. Әдеттегі ингредиенттер - сарымсақ, пияз, картоп. Қой етінен жасалған кавлтит пирогы танымал.[11][12]
Фольклоры. Валлиліктер музыканы өте жақсы көреді, сондықтан ұзақ уақыт бойы көптеген музыкалық фестивальдер өткізіп келеді. Бір орындаушы халық аспабында ойнаса, екіншісі импровизация жасайтын концерт түрі ең танымал ойын-сауық болып табылады.[13]
Уэльс халқының ең танымал әдет-ғұрыптарының бірі - ән айту және халық музыкасын ойнау. Уэльс халқы ұрпақтан-ұрпаққа жиі берілетін халық әуендерін мақтан тұтады. Уэльс музыкасында қолданылатын ең танымал музыкалық аспаптардың бірі - халықтың ежелгі дәстүрін бейнелейтін арфа. Уэльс мәдениетінің тағы бір маңызды элементі - бүкіл елде өткізілетін жәрмеңкелер мен фестивальдер. Бұл іс-шараларда дәстүрлі уэльс биі, халық ойындары және жергілікті тұрғындар жасаған қолөнер бұйымдары бар. Уэльстегі ең танымал мерекелердің бірі - 1 наурызда атап өтілетін елдің қамқоршысы Әулие Давид күні. Уэльс халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары олардың мәдениеті мен тарихының ажырамас бөлігі болып табылады. Олар осы елдің бірегейлігі мен байлығын бейнелейді.[14]
Валлиліктердің қазіргі жағдайы
өңдеуУэльстің дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары Валлиліктер өмірінде маңызды орын алады. Олар ұлттық мерекелер мен фестивальдерді атап өтеді, сонымен қатар Уэльс тарихы мен мәдениетіне қатысты көптеген спорттық және мәдени іс-шараларды өткізеді. Қазіргі Валлиліктер саяси және қоғамдық өмірге белсенді араласады, Уэльс Парламентінде өз өкілдерін сайлайды. Олар сондай-ақ қоғамдық ұйымдарға, қайырымдылық акцияларына және волонтерлік қызметтің басқа түрлеріне қатысады.
Валлиліктер өмірдің әртүрлі салаларына айтарлықтай үлес қосуда. Олар тек Уэльсте ғана емес, сонымен қатар оның шекарасынан тыс жерлерде де танымал табысты кәсіпкерлер, ғалымдар, спортшылар, актерлар мен жазушылар бар. Уэльс мәдениеті мен тарихы өнердің, музыканың және әдебиеттің көптеген салаларына әсер етеді. Өз ұлтын сақтап, ана тілінде сөйлеп, дәстүрлерін дәріптеп, Уэльстің қоғам мен мәдениет ретінде дамуына үлес қосуды жалғастыра отырып, қоғамда маңызды орынға ие.
Бүгінгі таңда Валлиліктер ресми мойындалған және өз тілі мен мәдениеті бар өз болмысы бар халық. Валлий тілі Уэльстің ресми тілдерінің бірі болып табылады және жергілікті халықтың күнделікті өмірінде белсенді қолданылады.[15]
Танымал валлиліктер
өңдеу- Генри Морган - Уэльсте туған ағылшын теңізшісі, қарақшы, кейінірек плантатор және Ямайка аралының вице губернаторы.[16]
- Энтони Хопкинс - Уэльсте туған британдық актер, режиссер және продюсер.[17]
- Дилан Томас - Уэльс ақыны, жазушы, драматург, публицист.[18]
- Бертран Рассел - Уэльсте туған британдық философ, логик, математик және қоғам қайраткері.[19]
- Генрих VII - Англия королі, Тюдорлар әулетінің бірінші монархы (әкесі жағынан ежелгі Уэльс отбасына жатады).[20]
- Дэвид Ллойд Джордж - британдық саясаткер, Либералдық партиядан Ұлыбританияның соңғы премьер-министрі (1916-1922).[21]
- Роберт Оуэн - ағылшын философы, ағартушы және социалист.[22]
- Том Джонс - Уэльсте туып-өскен әйгілі британдық әнші.[23]
- Бонни Тайлер - Уэльсте туып-өскен әйгілі әнші.[24]
- Ричард Бертон - актер, Уэльсте дүниеге келген.[25]
- Кэтрин Зета-Джонс - актриса, Уэльсте туып-өскен.[26]
Бейнетаспалар
өңдеу- https://yandex.kz/video/preview/9144895751193797742 Валлиліктер
- https://yandex.kz/video/preview/14009192353876551441 Валлиліктер (Уэльс)
- https://yandex.kz/video/preview/13294417581392777296 Уэльстің қысқаша тарихы.
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Валлиліктер (халық) https://www.istmira.com/drugoe-razlichnye-temy/14433-vallijcy-narod.html
- ↑ Валлиліктер - Cymry https://nacio.at.ua/publ/nacionalnosti/vallijcy_cymry/2-1-0-24
- ↑ Ұлыбритания антропологиясы 5-бөлім Валлиліктер https://ultima-cruzado.livejournal.com/13136.html
- ↑ Валий тілі https://www.primavista.ru/rus/articles/welsh?ysclid=ltv4o3oujh880905022
- ↑ Валлиліктер https://ru.knowledgr.com/01128572/%D0%92%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B9%D1%86%D1%8B
- ↑ Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004-2017 https://old.bigenc.ru/ethnology/text/4704506?ysclid=ltv8c71mye513924987
- ↑ Гроздов И.Н. Уэльстіктер, валлиліктер. http://www.etnosy.ru/node/124
- ↑ Уэльстегі өмір https://visasam.ru/emigration/europe-emigration/zhizn-v-uelse.html?ysclid=ltwisji3wu181101034
- ↑ Ұлттық киімдер > Еуропа халықтары > Уэльс https://costumer.narod.ru/text/europa/wales-costume.htm
- ↑ Валлиліктер аспаздық дәстүрлері https://lingua-airlines.ru/articles/valliyskie-kylinarnue-traditzii/?ysclid=ltvnunnw8s276719722
- ↑ Валлиліктер - ежелгі кельт халқы https://fb.ru/article/541884/2023-valliytsyi---eto-drevniy-keltskiy-narod?ysclid=lrnm32x3a4363762231
- ↑ «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, II том
- ↑ Валлиліктер - олар кім? https://dzen.ru/a/XIepCXMXQQC0z7U6
- ↑ Еуропа халықтары > Валлиліктер https://obychai-i-tradicii.ru/evropeyskie-narodi/valliycy
- ↑ Валлиліктер кімдер және бұл аттың артында не жатыр? https://domgelios.ru/kto-ze-takie-valliicy-i-cto-stoit-za-etoi-prozvishhem/(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ Жеңілмейтін Генри Морган: әйгілі қарақшының шынайы өмірі қандай болды? https://dzen.ru/a/Y3_BeYvnhCVElfHm
- ↑ Энтони Хопкинстің өмірбаяны https://stories-of-success.ru/iskusstvo/entoni-hopkinsa?ysclid=ltwoplu15o787639700
- ↑ Дилан Томас - өмір мен өлім поэзиясы https://julie-alafiel.livejournal.com/690.html?ysclid=ltwouqwq1h144684543
- ↑ Рассел Бертран https://bigenc.ru/c/rassel-bertran-5e9ebc?ysclid=ltwp13pczk993967952
- ↑ Генри VII: авторитарлық гуманист https://diletant.media/articles/45320528/?ysclid=ltwpb46fql146291792
- ↑ Ллойд Джордж https://old.bigenc.ru/world_history/text/2176887?ysclid=ltwpfjv5g6388840456
- ↑ Ол бірінші балабақшаны ойлап тапты және ашты. Бизнесмен Роберт Оуэннің утопиясы https://mel.fm/zhizn/istorii/7812504-on-pridumal-i-otkryl-pervy-yasli-sad-utopiya-biznesmena-roberta-ouena?ysclid=ltwpjjkjc8339629534
- ↑ Том Джонс (Tom Jones) https://biographe.ru/znamenitosti/tom-jons/?ysclid=ltwlywxbgu70322693
- ↑ Бонни Тайлер туралы қызықты деректер https://dzen.ru/a/Ym66_I55Z2IDdN-t
- ↑ Ричард Бертон https://24smi.org/celebrity/23183-richard-berton.html?ysclid=ltwmbdho31235130128
- ↑ Кэтрин Зета-Джонс https://uznayvse.ru/znamenitosti/biografiya-ketrin-zeta-dzhons.html?ysclid=ltwmdscysq168185392