Вегетарианшылық

Вегетарианшылық ағылш. vegetarianism — қандай да болсын жануардың етін тамақтануда тұтынбауды ұстанатын өмір салты. Ал вегетарианшылықтың қатал түрі - веганшылық ұстанушылары тіпті жануар өнімдерін (сүт, жұмыртқа, жүн, тері т.б.) ас қабылдауда және тұрмыста пайдаланудан бас тартады.

Терминнің шығу тегі өңдеу

Оксфорд сөздігіне сүйене отырып vegetarian (вегетарианшыл) термині ағылш. vegetable өсімдік, көкөніс деген сөздерден шыққанын көре аламыз^[1]. Сөздікте бұл сөз 1847 жылы вегетариандық қоғам құрылғаннан кейін танымал болып кетті деп белгіленген, алайда бұл сөздің одан да бұрын пайдаланған кездер де бар екені дәлелденген^[2].

«Вегетарианшыл» термині бізден шықты деген вегетариандық қоғам бұл сөздің шығу тегі лат. vegetus (тірі, жаңа, сергек) дейді )^[3].

Жалпы мағлұматтар өңдеу

Вегетарианшылдар ет, құс, балық және жануарлық теңіз өнімдерін азық ретінде пайдаланбайды. Сүт өнімдері мен жұмыртқаны вегетарианшылдардың тек бір бөлігі ғана өздерінің ас мәзіріне қоспайды.

Кейбір вегетарианшылдар белгілі тамақ түрлерімен қоса басқа да өнімдерді қолданудан бас тартады. Олар:

малдың терісі мен жүнінен жасалған киімдерді және басқа өнімдер;
құрамына малдың компоненттері кіретін өнім. Мысалы глицерин ^[4] мен желатин;
жануармен тестіленген, тексерілген өнім.

Мейрамдар:

Вегетарианшылықтың түрлері өңдеу

Вегетарианшылықтың әртүрлі салаларында пайдаланатын азықтардың түрлері
	Ет (балық пен теңіз өнімдерін қосқанда)	Жұмыртқа	Сүт	Бал
Лакто-ово-вегетарианшылық	Жоқ	Иә	Иә	Иә
Лакто-вегетарианшылық	Жоқ	Жоқ	Иә	Иә
Ово-вегетарианшылық	Жоқ	Иә	Жоқ	Иә
Веганшылық	Жоқ	Жоқ	Жоқ	Анда-санда^[7]^[8]^[9]

Тарихы өңдеу

Вегетарианшылық буддизм, индуизм мен джайнизм сияқты үнді діндері дамыған мемлекеттерде мың жылдықтар бойы пайдаланылып келді. Сонымен қатар әртүрлі пәлсапалық мектептерді жақтаушылар да вегетарианшыл болды, мысалы пифагореизмшілдер. Кейбір мағлұматтар бойынша Үндістанда халықтың 20% дан 40% дейін адам вегетарианшылықты ұстанады^[10]. Сол себепті «вегетарианшылық» термині пайда болғанға дейін бұл емдәм «үнділік» не болмаса «пифагореизмшілдік» деп аталып келді.

Алғашқы вегетариандық қоғам 1847 жылы Англияда пайда болды^[11]. Кейбіреулердің сендірулері бойынша бұл жерде вегетарианшылық ағылшын отарлаушылары Үндістаннан әкелген буддизм мен индуизмнің ықпалынан тарады. Қазір Англия Еуропадағы вегетарианшылық емдамды жақтайтын адамдар саны бойынша бірінші орында тұрған мемлекет. Бұл елдегі халықтың 6% соғымдық астықты пайдаланбайды.

Ресейде вегетарианшылық қозғалыс XIX ғасырдың соңында басталды. 1901 жылы Санкт-Петербургте бірінші вегетариандық қоғам тіркелді^[12]. Көп кешікпей революцияға дейінгі Ресейдің әртүрлі қалаларында жаңа саяси дәуірдің келісімен жабылған вегетариандық қоныстар, мектептер, бала бақшалар мен асханалар пайда болды^[13]. Мұндағы белгілі рөлді орыс жазушысы Лев Толстойдың үлкен ықпалы ойнады. Толстойдың жұмыстарының бірі «Бірінші саты» («Первая ступень») эссесінің негізгі тақырыбы - Вегетарианшылық болып табылады^[14]. 2010 жылы Лев Толстойдың өлімінің 100 жылдығына орай «Неизвестный Толстой. Первая ступень» кітабы басылып шығарылды. «Неизвестный Толстой. Первая ступень» кітабы - осы тақырыптағы Толстойдың шығармалары мен хаттарының жинағы^[15]. Лев Толстойдың вегетарианшылыққа қатысты көз қарасын көркемдейтін аса ерекше пікір:

Сиырын сені және балаларыңды он жыл бойы тамақтандырды, қойын өзінің жүнімен сені киіндіріп суықтан сақтады. Осының бәрі үшін оларды қандай марапат күтуде? Бауыздап жеп қою ма?^[16]

XX ғасырдың соңғы он жылдығында вегетарианшылық straight edge қозғалысының жақтасушыларының арасында қатты таралды.

Себептер өңдеу

Адамдардың вегетарианшылдық емдәмді ұстана бастаудың кейбір себептері төменде көрсетілген:

этикалық (моральді) — жануарларға азап көрсетпеу үшін, өлтірулер мен қанаудан қашқақтау үшін;
медициналық — вегетарианшылдық емдәм атеросклероз, қылтамақ, бірнеше жүрек-тамыр аурулары мен асқазан жолының ауруларының болу қатерінің алдын ала алады^[17];
діни нанымдар (буддизм, индуизм, джайнизм, жетінші күннің адвентистері^[18], растафарианшылдық);
экономикалық — вегетарианшылдық емдәм ет азықтарын пайдалануда кететін қаржыны үнемдеуде көмегін тигізеді деген пікірге сенушілік;
экологические — жануарларды асырау экологияға жаман әсерін тигізеді деген пікірге сенушілік;
прочие — өсімдік адам ағзасына табиғи болып келеді деген пікірге сенушілік;

Экономикалық себептер өңдеу

Экономикалық түсініктен вегетарианшыл болған адамдар ет азығын пайдалану экономикалық расталмаған, оның адам денсаулығына жаман әсерін тигізеді және әлемдегі аштықпен күрес жолында аз қолданылатындай ететін етке қойылған жоғары бағалар деп көзқарасын білдіреді.

Вегетариандық тамақтану өңдеу

Веггибургер.

Дереккөздер өңдеу

↑ Definition of vegetarian from Oxford Dictionaries Online (ағыл.). Басты дереккөзінен мұрағатталған 24 тамыз 2011. Тексерілді, 11 тамыз 2010.
↑ The Oxford Dictionary of English Etymology — Oxford — 1966 — С. 972
↑ 10 quick vegetarian facts, part 1 (ағыл.) (PDF). Басты дереккөзінен мұрағатталған 24 тамыз 2011. Тексерілді, 12 наурыз 2011.
↑ Глицериннің шығу тегі тек қана синтетикалық емес, сонымен қатар жануарлық болуы мүмкін
↑ World Vegetarian Day ресми сайты
↑ World Vegan Day ресми сайты
↑ Vegan Action FAQ: Is Honey Vegan? Мұрағатталған 28 қыркүйектің 2007 жылы.
↑ Why Honey is Not Vegan Мұрағатталған 5 қаңтардың 2019 жылы.
↑ What is Vegan? Мұрағатталған 17 наурыздың 2018 жылы.
↑ Surveys studying food habits of Indians include: «Diary and poultry sector growth in India» Мұрағатталған 17 тамыздың 2018 жылы., «Indian consumer patterns» Мұрағатталған 21 маусымның 2009 жылы. and «Agri reform in India» Мұрағатталған 28 желтоқсанның 2006 жылы..
↑ Вегетарианшылық // Брокгауз бен Ефрон энциклопедиялық сөздігі: 86 томдық (82 т. және 4 қос.) — СПб., 1890—1907.
↑ Ресейдегі қазіргі вегетарианшылықтың жағдайы
↑ Ресейдегі вегетарианшылықтың тарихы
↑ Гуманитарлы экологиялық журнал. Том VI, 2. 2004 басылым Мұрағатталған 28 қыркүйектің 2007 жылы.
↑ Лев Толстойдың өлімінің 100 жылдығына орай ВИТА «Неизвестный Толстой. Первая ступень» кітабын басып шығарады
↑ Толстой Л. Н. Өмір жолы. — М.: «Республика», 1993.
↑ Position of the American Dietetic Association and Dietitians of Canada: Vegetarian diets
↑ Вегетарианшылдық мадақталады, бірақ доктриналық қатынаста міндетті емес.

Сыртқы сілтемелер өңдеу

Лев Толстой. «Первая ступень» (1891). Басты дереккөзінен мұрағатталған 4 ақпан 2012.
Vegetarianlıq və veqanlıq

[1] Definition of vegetarian from Oxford Dictionaries Online (ағыл.). Басты дереккөзінен мұрағатталған 24 тамыз 2011. Тексерілді, 11 тамыз 2010.

[2] The Oxford Dictionary of English Etymology — Oxford — 1966 — С. 972

[3] 10 quick vegetarian facts, part 1 (ағыл.) (PDF). Басты дереккөзінен мұрағатталған 24 тамыз 2011. Тексерілді, 12 наурыз 2011.

[4] Глицериннің шығу тегі тек қана синтетикалық емес, сонымен қатар жануарлық болуы мүмкін

[5] World Vegetarian Day ресми сайты

[6] World Vegan Day ресми сайты

[7] Vegan Action FAQ: Is Honey Vegan? Мұрағатталған 28 қыркүйектің 2007 жылы.

[8] Why Honey is Not Vegan Мұрағатталған 5 қаңтардың 2019 жылы.

[9] What is Vegan? Мұрағатталған 17 наурыздың 2018 жылы.

[10] Surveys studying food habits of Indians include: «Diary and poultry sector growth in India» Мұрағатталған 17 тамыздың 2018 жылы., «Indian consumer patterns» Мұрағатталған 21 маусымның 2009 жылы. and «Agri reform in India» Мұрағатталған 28 желтоқсанның 2006 жылы..

[11] Вегетарианшылық // Брокгауз бен Ефрон энциклопедиялық сөздігі: 86 томдық (82 т. және 4 қос.) — СПб., 1890—1907.

[12] Ресейдегі қазіргі вегетарианшылықтың жағдайы

[13] Ресейдегі вегетарианшылықтың тарихы

[14] Гуманитарлы экологиялық журнал. Том VI, 2. 2004 басылым Мұрағатталған 28 қыркүйектің 2007 жылы.

[15] Лев Толстойдың өлімінің 100 жылдығына орай ВИТА «Неизвестный Толстой. Первая ступень» кітабын басып шығарады

[16] Толстой Л. Н. Өмір жолы. — М.: «Республика», 1993.

[adajournal.org-17] Position of the American Dietetic Association and Dietitians of Canada: Vegetarian diets

[18] Вегетарианшылдық мадақталады, бірақ доктриналық қатынаста міндетті емес.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]