Вулканогендік-шөгінді кенорындар

Жаралу жағдайлары

Қабылданған жіктелім бойынша вулканогендік-шөгінді кенорындар эндогендік және экзогендік жаралымдар аралығындағы өтпелі класс ретінде қарастырылып, эндогендік-экзогендік серияның магматогендік-седиментогендік тобына жатңызылады. Кен затының көзі бойынша бұл кенорындар нағыз эндогендік, дәлірек айтқанда магматогендік болғанымен, олар вулканизм үдерістерімен тікелей генетикалық байланыста екені байқалады. Минералдық заттың жиналу тәсілі бойынша су алаптары жағдайында седиментациялануы, оларды кәдімгі шөгінді жаралымдарға жақындатады. Минералдық заттар шынайы ерітінділерден де, коллоид ерітінділерден де шөгуі мүмкін, осыдан кейін әр түрлі метасоматоздық үдерістердің кең таралуы орын алған. Ең көне вулканогендік-шөгінді кенорындар кейін метаморфтық түрленуге ұшыраған. Кен жатындарының морфологиясы көбінесе сыйыстырушы таужыныстармен үйлесімді, бітімдік-құрылымдық ерекшеліктері қалыпты шөгінді кенорындардың осындай көрсеткіштеріне жақын. Дегенмен, бұл топқа жататын көптеген кенорындар сияқты, вулканогендік-шөгінді кенорындардың да генезисі әлі күнге дейін толық анықталмай, күрделі және даулы күйінде қалуда.

Кенорындарының типтері

Қазіргі кезде вулканогендік-шөгінді кенорындар қатарына металл және бейметалл қазбалардың көптеген түрі жатады. Олардың арасында ең үлкен мәнге мыс, қорғасын мен мырыштың колчедан кенорындары, сондай-ақ темір мен марганец кенорындары ие болады. Колчедан типтілерге кені темір сульфидтерінен тұратын кенорындар жатады. Олардың минералдық құрамында пирит пен пирротин басым болады, аз мөлшерде марказит, халькопирит, борнит, сфалерит жөне солғын кендер кездеседі. Бейкен минералдардың мөлшері аз болады, олар барит, кварц, карбонаттар мен хлориттен тұрады. Кен жатындарын сыйыстырушы таужыныстар хлориттену өзгерісіне ұшырайды, өзгеріс негізінен жатынның жатқан қапталында жүреді. Колчедан кенорындардың арасына мынадай типтер бөлінуі мүмкін: пирит (күкірт колчеданы), халькопирит-пирит (мыс-колчедан), галенит-сфалерит-пирит (полиметалл-колчедан) кенорындары. Пирит кенорындары күкірт қышқылы өндірісінің шикізат көзі болып табылады. Кен толығымен пириттен тұрады, аз мөлшерде кварц кездеседі. Кенорындардың бұл типі Оралда (Қарабаш), Закавказьеде (Чирагидзор, Тандзут), Испания мен Жапония да белгілі. Халькопирит-пирит кенорындары (оралдық тип) көбінесе базальтоидтық формациялардың шөгіндівулканогендік қатқабаттарында немесе кремнийлі-терригендік жаралымдарда орналасады. Кен денелері жанартаулық брекчия мен туф арасында жатады, ал кенорындардың орналасуын көбінесе оқшауланған жанартаулық құрылымдарбақылайды. Кен денелері үйлесімді Қабат жатындар мен линза пішінді, сондай-ақ олармен тоғысқан шток, штокверг пен желі түрінде кездеседі. Кен денелердің ұзындығы бірнеше километрге, қалыңдығы ондаган метрге жетеді. Бітімдік-құрылымдық ерекшеліктері бойынша шомбал, қабатталған және желішікті-секпілді кен ажыратылады. Олардың ңүрамында темір сульфидтері (пирит, мельниковит, марказит) мен халькопирит басым кездеседі. Қосымша кен минералдарға сфалерит, пирротин, солғын кендер, галенит және т.б. жатады. Кен химиялық ңүрамы бойынша комплексті, өнеркәсіптік айырып алуға жеткілікті қорғасын, мырыш, күкірт, селен , теллур, күміс, алтын, кадмий, индий, таллий, галлий болады. Кенорындардың қалыптасу үдерісі көбінесе бірнеше кезеңде жүреді. Кен денелері белдемдік құрылымды болады. Ол жатынның жатқан қапталынан аспалысына қарай пирит кенінің пирит-халькопирит кеніне алмасуы түріне білінеді. Кенорындардың бұл типі таралған жерлер: Орал (Сибай, Гай, Блява, Учалы), Кавказ (Уруп, Кафан, Шамлуг, Алаверды), Югославия (Бор), Норвегия (Леккон), Швеция (Болиден), Түркия (әргани), АҚШ (Юнайтед-Берде), Канада (Кидд-Крик). Галенит-сфалерит-пирит кенорындары (алтайлық тип) базальтоид вулканизмінің қышқыл өнімдерімен кеңістік пен генетикалық байланыста болып, жанартау тәрізді жөне таскөмей құрылымдарда, жанартау-тектоникалық және жанартауаралық депрессияларда, жарықшақтық және жарылымды белдемдерде орналасады. Кен денелері үйлесімді қабат пен линза тәрізді жатындар пішінді болады, төменгі шекарасы күрт еңіс апофизалармен және штокверг белдемдерімен күрделенеді. Олардың өлшемі: созылымы бойынша 1-2 км (көбінесе жүздеген метр), еңістігі бағытында 500-600 м, қалыңдығы жүздеген метрден 15-20 м (кейде 50 м-ге дейін). Басты кен минералдар пирит, сфалерит, галенит, кейде халькопирит; желі минералдарының арасында кварц пен барит басым болады. Және де, жоғарыда қарастырылған кенорындар типі сияқты, минералжаралу үдерісі күрделі жүрген. Мұнда да белдемділік анық білінеді. Сипатталған кенорындар типі ТМД аумағында Қазақстанда (Зырьяновск, Риддер-Сокольное, Тишинское, Белоусовское, Жайрем, Текелі), Прибайкальеде (Холодинское), Забайкальеде (Озерное), Кавказда (Филизчай, Маднеули), шетелде - Германия (Раммельсберг), Испания (Рио-Тинто), Норвегия, Швеция (Фалун), Мьянма, Жапония, Австралия, АҚШ пен Куба (Санта-Люсия) аумагында дамыған. Магнетит-гематит кенорындары көбінесе эвгеосинклин алңаптарының синклин белдемдерінде орналасады. Кен денелері ңабат және линза түрінде туф, туффит, карбонат және кремнийлі-карбонат таужыныстар арасында орналасады. Олар көбінесе сыйыстырушы таужыныстармен бірге күрделі дислокацияланған. Кен гематиттен, аз мөлшерде магнетит пен сидериттен тұрады. Бұл типке Қазақстандағы Батые Қаражал, Алтайдағы Холзунов, Германиядағы Лан мен Дилль кенорындары және Алжир кенорындары жатады. Браунит-гаусманит-псиломелан кенорындары да суасты вулканизмі ңарңынды білінген алқаптарда орналасып, көбінесе кремнийлі, темірлі және карбонат тау-жыныстарда, жанартау әрекеті ошаңтарының маңында да, олардан біршама алыстау жерлерде де білінеді. Мору белдемдерінде браунит пен гаусманиттен басңа псиломелан да кең дамыған. Мұндай кенорындар Қазақстан да (Атасу тобы, Жезді, ұшқатын, Тур), Алтайда, Оңтүстік Оралда, Кузнецк Алатауда (Мазульское, Дурновское), Хабаровск өлкесінде белгілі.