Гелиобиология

ГЕЛИОБИОЛОГИЯ (грек. helіos — Күн және биология) — Күн әсерінен Жер биосферасында болатын табиғи құбылыстарды зерттейтін биофизиканың бір саласы. Күн сәулесі активтілігінің тірі организмдерге әсері бар екендігін және оның маңызын бірінші рет швед физик-химигі С. Аррениус (1859 — 1927) дәлелдеген. 1915 ж. Г-ның негізін қалаған ғалымдардың бірі А.Л. Чижевскийдің (Ресей) алғашқы еңбегі жарық көрді. Күннің тірі организмдерге әсері тікелей (атмосфераның оптикалық және радиожиілік “мөлдір терезесінде” электромагниттік сәуле тарауы және Күн сәулесінің шағылуынан пайда болатын жоғ. энергиялық протондар арқылы) немесе жанама жолмен Күн радиациясы Жердің ионосферасына, магнитосферасына және атмосферасына ықпал жасау арқылы берілуі мүмкін. ГЕЛИОБИОЛОГИЯ осы факторлардың биол. жүйелер дамуындағы рөлін анықтайды, олардың сандық заңдылықтары мен әрекет механизмін зерттейді. Күн сәулесінің адамның ауруға шалдығуына және олардың жүйке жүйесінің қызметіне, жануарлардың кенеттен өсіп-өніп көбеюіне (әсіресе, шыбын-шіркей мен құрт-құмырсқалардың кең таралуына), олардың миграциясына және т.б. биол. процестерге ықпалының зор екені анықталды. Табиғатта бұл құбылыстар белгілі бір ырғақпен немесе нақты кезеңсіз де қайталануы мүмкін. Бұл құбылыстардың пайда болуы, үдемелі қарқындылығы және кеңістікке таралуы гелиогеофиз. факторлармен тығыз байланысты. Мыс., биол. процестердің белгілі бір уақытта қайталануы Күн әсерінің 11 жылдық циклында, Күннің өз осін 27 тәулікте бір айналып шығуына байланысты екені ашылды. Күннің кейбір бөліктерінде ұзақ уақыт болып тұратын активті процестер Жер бетіндегі әр түрлі құбылыстардың тууына әкеліп соқтырады. Кезеңсіз болатын өзгерістер Күн сәулесінің шағылысуынан пайда болатын геомагниттік дауылдың әсеріне байланысты. Гелиофиз. факторлар бір жағынан тіршілік әрекетінің (фотосинтез, биол. ритм және тағы басқа да процестердің) дұрыс жүруіне жағдай туғызса, ал екінші жағынан, биосферада болатын келеңсіз құбылыстардың тууына себепкер де болады. Табиғаттағы гелиогеофиз. құбылыстарды зерттеу мен оларды болжаудың экологияда, ғарыштық биологияда, медицинада, а.ш-нда маңызы өте жоғары.