Гинухтар
Гинухтар (гьинухъес) — Ресейдегі халық. Цез халықтарына жатады. Батыс Дағыстанның байырғы тұрғындары.
2002 жылғы халық санағы бойынша Ресейде 500-ге жуық Гинух, 2010 жылғы халық санағы бойынша – 443, 2020 жылғы халық санағы бойынша – 630 Гинух тұрды.[1]
| гьинухъес | |
| Гинухтар | |
| | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
630 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Этнонимі өңдеу
«Гинух халқы» этнонимі гьино/гьину «жол, соқпақ» сөзінен шыққан. Бежталықтар оларды - гынухаса, грузиндер - лекиеби, цездер - гинузи деп атайды.[2]
Нәсілі өңдеу
Оңтүстік европеоид нәсілінің, Кавказ типі өкілдері.[3]
Тілі өңдеу
Олар гинух тілінде сөйлейді. Орыс, авар, цез, грузин және басқа тілдер де жиі кездеседі. Авар тілінде араб әліпбиі негізінде жазу XVIII ғасырдың соңы – XIX ғасырдың басынан, орыс әліпбиі негізінде XX ғасырдың 30-жылдарынан бастап болған.[4]
Діні өңдеу
Сенушілер – сүнниттік мұсылмандар. Ерте орта ғасырларда олар христиандыққа ұшырады, 15-18 ғасырдың 2-жартысында олар исламданды.[5]
Негізгі қоныстану аймағы өңдеу
Гинухтар Дағыстанның солтүстік-батысында, Грузияның солтүстік-батыс шекарасынан (Кахети, Тушети) бірнеше шақырым жерде, Бас Кавказ жотасының солтүстік етегінде, Охтлё тауының баурайында, Цунти ауданының Гинух ауылында тұрады. Дәстүрлі сауда-экономикалық байланыста болған Грузияда 30-ға жуық отбасы тұрады. Оңтүстігінде гинухтар Грузиямен, шығысында - бежта халқымен, солтүстік-батыста - цезяндармен, солтүстігінде - гунзиб халқымен шектеседі.
Ауылдардың оңтүстігіндегі Мичитль, Гвади, Квекьохьо аудандарында маусымдық мал ұстауға арналған жалпы Джамаат фермалары болды. Рогиос Хвен аймағындағы Хиротль және Ихтлиигьо шатқалында адам тұруға және мал ұстауға арналған ғимараттары бар жазғы жайылымдар болды. Кеңестік кезеңде гинухтардың бір бөлігі Каспий жазығына қоныс аударды. Дағыстан Республикасының Кизляр ауданы Монастырское ауылында және Кизилюрт ауданы Стальское ауылында 20-ға дейін гинух шаруа қожалықтары бар, олардың жалпы саны 100 адам. 1944 жылы Гинухтар Шешенстан жеріне күштеп қоныстандырылды. 1957 жылы оларға туған жеріне, қайтуға рұқсат етілді.[6]
Тарихы өңдеу
Гинухтар өздерінің этникалық территориясын шамамен біздің эрамызға дейінгі 1 мыңжылдықтың екінші жартысынан бастап иеленді. Ежелгі заманнан орта ғасырдың соңына дейін олар Дидоның әскери-саяси одағының бөлігі болды. XV ғасырдан бастап гинухтар Антл-Ратль Конфедерациясының Ансухо-Капучин одағының құрамына кіріп, кейінірек Кикерин ауылдық қоғамының құрамында Дидо (Цез) ауылдық қауымдастықтар одағының құрамында болды. 19 ғасырдың 60-жылдарындағы әкімшілік реформалардан кейін олар орталығы Кидеро ауылында орналасқан Найбствоның құрамына кірді. Тарихта гинухтар Грузиямен тығыз сауда-экономикалық және одақтастық қарым-қатынаста болды. Олар Дағыстанның басқа таулы аймақтарымен бірге шетелдік басқыншыларға, әсіресе иран-түрік экспансиясына қарсы күреске белсене қатысты.
ХІХ ғасырдың 40-жылдарынан бастап Гинухтар Дағыстан мен Шешенстанның таулы аймақтарының азаттық күресіне қосылды. Гинух ауылы толығымен жойылды. 19 ғасырдың соңғы ширегінде шаруашылықтардың саны 26-ға дейін қысқарды. Гинухтар 1877 жылғы таулы өлкелердің отаршылдыққа қарсы көтерілісіне де белсене қатысты, ол басылғаннан кейін олардың бір бөлігі Түркия мен Иранға қоныс аударса, екіншісі қуғын-сүргінге ұшырады. 1886 жылы Гинух селосында 157 тұрғыны бар 28 шаруашылық болды. 1947 жылы Гинухтың 244 тұрғыны болды. Гинух тұрғындарының көпшілігі 19 ғасырдың 40-жылдарынан бастап өздерінің этникалық аумағының шекарасынан тыс жерде өмір сүрген.
Жалпы Гинух тұрғындарының саны былай өзгерді: 1866 жылы – 755 адам, 1886 жылы – 548 адам, 1894 жылы – 778 адам, 1916 жылы – 863 адам.
1926 және 1939 жылдардағы халық санақтарында гинухтар цез деп жіктелсе, одан кейінгі санақтарда аварлар болып тіркелді.[7]
Кәсібі өңдеу
Негізгі дәстүрлі кәсібі – мал шаруашылығы, негізінен қой шаруашылығы. Олар сиыр мен ешкі өсірді, жылқы шаруашылығымен айналысты. Арпа, қара бидай, бидай, тары, сұлы шағын террассалы типтегі шағын аудандарда өсірілді. Сонымен қатар олар ара өсіріп, аң аулады.
Үй қолөнерінен - жүннен жасалған мата, кілемше, сөмке, тоқылған аяқ киім мен шұлық, киіз жасау, ұсталық, ағаш құралдары мен ыдыстарды жасау.
Еңбектің жынысы мен жасы бойынша бөлінісі қатаң реттелді. Сауда дамыды, негізінен айырбастау. Қазіргі кездегі негізгі кәсіптері: мал бағу (негізінен қой шаруашылығы) және егіншілік, көкөніс өсіру, қоныс аударған жерлерде бау-бақша өсіру т.б.[8]
Тұрмыс салты өңдеу
Дәстүрлі қоғамдық ұйымның негізі малшы-жауынгерлер қауымы (жамағат) болып табылады. Патриархалдық туысқандық бірлестіктердің – тухумдардың рөлі сақталды. Шағын отбасы басым болды, бөлінбеген отбасының формалары болды. Бүгінгі күнге дейін отбасылық салт-дәстүрлер, үлкенді сыйлау, отбасылық және көршілік өзара көмек көрсету, тухум ынтымағы, қонақжайлық дәстүрлері сақталған.
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары. Ауылдары тік беткейде, жарға жақын орналасқан. Бір-біріне іргелес жатқан бірінші қатардағы үйлер үздіксіз қорғаныс шебін құрады. Мешіт пен годекан (кешкі уақытта ер адамдар бас қосатын жер) ауылдың қақ ортасында орналасқан.[9]
Дәстүр бойынша, бір бөлме ашық ошақпен, ал XIX ғасырдан бастап мұржасы бар бар қабырғаға орнатылған каминмен жылытылды. Мұнда отбасы мүшелері таңғы, түскі, кешкі асты ішіп, түнде ұйықтады. Отбасы мүшелері уақытының едәуір бөлігін лоджияларда қандай да бір жұмыстармен, ерлер аяқ киім мен әбзелдерді жөндеумен, әйелдер тігумен немесе иірумен өткізді.
Тұрғын үйлер жоспары бойынша төртбұрышты, тастан салынған, негізінен екі қабатты, бірінші қабатында қора, пішен және басқа да тұрмыстық қызметтер, ал жоғарғы қабаттарында тұрғын үйлер бар. Шатырының екі түрі болды: жабынқыш, тақтайшалар тәрізді жоңқа тақталармен жабылған және жалпақ жер. Екінші қабат жиі жабық галереямен қоршалған. Кейбір жерлерде дәстүрлі ашық лоджиялар әлі күнге дейін сақталған.
Шаруашылық мекені көбінесе коммуналдық және тұрғын үй кешенімен, кейде шағын жартылай ашық ауламен ұсынылған. Ауланың рөлін көбінесе төменде орналасқан ғимараттың шатыры (егер ол тегіс болса) атқарды. Бөлмелердің бірі басқаларына қарағанда әсем безендірілген және онда қонақтарды қабылдайды. Кешендегі басқа бөлмелер тұрғын үй болып саналғанымен, шын мәнінде материалдарды, киім-кешектерді, ыдыстарды, азық-түлік пен азық-түлікті және т.б. сақтау үшін пайдаланылды.
Қазіргі үйлер кеңірек, көптеген бөлмелері бар, соның ішінде арнайы (дәстүрлі емес) мақсаттарға арналған: ас үй, жатын бөлме, қыздар бөлмесі, балалар бөлмесі және т.б.[10]
Дәстүрлі киімдері. Киімге арналған материалдар (мата, киіз, жүннен жасалған жіптер, былғары, қой терісі) тұрғындардың өздері дайындаған. XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап, негізінен Ресейден, сондай - ақ Закавказьеден - шыт маталар, сәтен, атлас, кенеп, және т.б. зауыттық маталар ағыны күшейе түсіп, дәстүрлі киімдердің көптеген түрлері осы материалдардан тігіле бастады.
Ерлердің дәстүрлі киімі: туника тәрізді көйлек пен конустық шалбар кірді. Сырт киімдері бешмет, черкес пальто, бурка, түрлі қой терісінен жасалған тон, қой терісінен жасалған папаха, киізден жасалған күртелерден және тондардан, сондай-ақ матадан немесе қой терісінен жасалған жеңсіз күртелерден тұрды. Басына жарты шар тәрізді немесе кесілген қой терісінен жасалған қалпақ, сонымен қатар ішінде аң терісі бар түнгі қалпақ киді. Аяқ киімнің негізгі түрі – жергілікті бояуы бар тоқылған өрнекті жүн етік, екі сұрыпты жүннен тоқылған қалың шұлық, бір кесек теріден қиылған аласа аяқ киім, қатты табаны бар былғары аяқ киім, жұмсақ табаны бар түкті етік. XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап орыс аяқ киім үлгісіндегі қатты табаны мен өкшесі бар былғары етік күнделікті өмірде берік орын алды. Белдікке күңгірттенген күміс жиынтығы бар белбеу, сондай-ақ (19 ғасырдың екінші жартысына дейін) былғары (кейде күміс) қынаптағы қанжар тағылған.
Әйелдер киімі туника тәрізді көйлек, белі кесілген көйлек, етегіне дейін ашық көйлек және тобыққа дейін жететін тар ұзын шалбардан тұратын. Әйелдер жеңсіз кеудешелермен және қалың орамалмен оқшауланған, олар тон немесе киіз киім кимеген. Жейде көйлек кең және ұзын матадан жасалған белдікпен, басқа көйлек түрлерінің күміспен безендірілген кең немесе тар белдіктері болған. Басына түкті қалпақ, жүн және жібек орамалдар, соның ішінде алыс Шығыс елдерінен әкелінген орамал таққан. Әйелдер зергерлік бұйымдарына моншақтар, сондай-ақ жергілікті шеберлердің күміс зергерлік бұйымдары: сақиналар, сақиналар, білезіктер, сырғалар, мойын, кеуде әшекейлері кірді.
Қазіргі Гинухтар негізінен еуропалық киім киеді. Дәстүрлі киімдерді ерлер мен әйелдердің үлкен және орта буын өкілдері пайдаланады. Бұл бас киімдер, әскерилендірілген костюмдер, жұмсақ етіктер, мата белдігі бар жейде көйлектер және т.б.[11]
Дәстүрлі тағамдары. Гинух халқының дәстүрлі тағамы негізінен ұн және ет пен сүт. Көкөністер мен жемістер сырттан әкелінді. Азық-түлік кеңінен тұтынылатын жеуге жарамды шөптер мен тамырлар, орман жемістері мен жидектері арқылы әртараптандырылды. Негізгі азық-түлік өнімдері арпа, қара бидай, бидай, ал XIX ғасырдан жүгері ұны, сондай-ақ сұлы және уыт, кептірілген және жаңа піскен ет, шұжық, май, майлы құйрық, ерітілген май, ірімшік болды. Бал, урбеч, қаймақ, сүт, сары май азырақ тұтынылды.
Қышқыл және ашытылмаған қамырдан, нан, хинкали (әртүрлі пішіндегі әртүрлі ұндардан әртүрлі сорпалармен, кептірілген немесе жаңа етпен, шұжықпен, майлы құйрықпен, сарымсақ соусымен, ірімшікпен), сұлы қамырынан әртүрлі ботқалар, бәліштер, тұшпара (курзе), сүт және ет бұқтырмасы және т.б. дайындалды.
Дәстүрлі тағамдардың басым көпшілігі бүгінгі күнге дейін тұтынылады. Гинухтардың қазіргі тағамдары сорпалар, тұздықтар, қырыққабат сорпасы, тартылған және ұсатылған еттен жасалған тағамдар, палау және т.б.[7]
Фольклоры. Авар және гинух тілдеріндегі ауызша халық шығармашылығы (мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар, жұмбақтар, нақыл сөздер, анекдоттар, әндер, балладалар, ертегілер) сақталған. Дәстүрлі медицина дамыған.[12]
Гинух халқының қазіргі жағдайы өңдеу
Қазіргі уақытта Гинух халқының алдында жедел шешуді талап ететін мәселелердің тұтас кешені тұр: ауыл шаруашылығы өндірісін қалпына келтіру және көтеру, жұмыспен қамту мәселелерін шешу, халықтың озық дәстүрлерін, төл ұлттық мәдениетінің ерекшеліктерін жаңғырту және басқа да көптеген мәселелер.
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Гинухтар https://nazaccent.ru/nations/ginuhian/
- ↑ Гинухтар https://www.vdvanr.ru/5c6b653b/%D0%93%D0%B8%D0%BD%D1%83%D1%85%D1%86%D1%8B
- ↑ Ресейдің байырғы халықтары http://iamruss.ru/rus-narody-bukva-v-g/?ysclid=lu3t8h0sse881892550
- ↑ Ресей энциклопедиясы 2004-2017 https://old.bigenc.ru/ethnology/text/2802138?ysclid=lrt6e6rsop578051555
- ↑ Гинухтар https://geum.ru/doc/work/33117/index.php
- ↑ Гинухтар https://www.kavkazportal.com/forum/forums/topic/2747-ginuhtsy/
- ↑ a b Гинух халқы (тарихи-этнографиялық очерк) http://www.etnosy.ru/node/646
- ↑ Халықтар мен мәдениеттер/Гинухтар https://travel-journal.ru/ethno/31/595/
- ↑ Ресей этнографиясы https://etno.clow.ru/information/128-2.html
- ↑ Гинухтар https://libr.link/sovetskoy-rossii-istoriya/ginuhtsyi-50188.html
- ↑ Ұлттық киімдер > Кавказ халықтары > Дағыстан > Гинух халқы
- ↑ Әлем халықтары / Гинухтар http://www.etnolog.ru/people.php?id=GINU