Грейт-Смоки-Маунтинс (ұлттық саябақ)

Грейт-Смоки-Маунтинс ұлттық саябағы (ағылш. Great Smoky Mountains National Park, ХФӘ [gɹeɪt ˈsməʊki ˈmaʊn. tənz ˈnæʃənəl pɑɹk]) — Аппалачи тау жүйесініндегі Грейт-Смоки-Маунтинс (сөзбе-сөз қаз. Ұлы түтінді таулар деп аударуға болады.) үстіртінің негізгі аумағында орналасқан, биосфералық резерватының құрама бөлігі және ЮНЕСКО бүкіләлемдік мұра тізіміне енген табиғи нысан болып саналатын ұлттық саябақ. Саябақтың әкімшілік орналасуы — Солтүстік Каролина және Теннесси штаттары, үстірттің ортасынан өтетін шекарасы. АҚШ ұлттық саябақтар қызметінің федеральдық ақпаратына қарай, Грейт-Смоки-Маунтинс бұл елдiң аумағындағы келушілер саны бойынша саябақтардың ішінде алдыңғы қатарда. Мысалы, 2007 жылы бұл саябаққа келушілер саны 9,4 миллионға жетті, бұл көрсеткіш Гранд-Каньон саябағына келушілер санынан екі есе көп болып келеді. Қорық аумағында АҚШ-тағы ең танымалылардың бірі болып келетін Аппалач таулы жүйесі арқылы Мэн штатынан Жорджия штатына дейін өтетін әлемдегі ең ұзын үздiксiз жаяу жүргіншілерге арналған Аппалач соқпағы өтеді.

1934 жылы АҚШ Конгресінің қаулысымен саябақ құрылып, 1940 жылы саябақтың салтанатты ашылуын АҚШ президенті Франклин Делано Рузвельт жариялады. Саябақ АҚШ-тың шығыс аймағындағы iрi қорғалатын табиғи аймақтарының бiрi болып табылады. Саябақтың жалпы аумағы, 2108 км² құрайды. Қорықтың ең басты кіре берісінде Гетлинбург және Чероки қалаларын жалғайтын U.S. Highway 441 (саябақтың маңында Newfound Gap Road деп аталады) магистралі өтеді.

Географиясы

Географиялық орналасуы

Грейт-Смоки-Маунтинс ұлттық саябағы, Солтүстік Америка материгінің шығыс бөлігіндегі Аппалачи тау жүйесіндегі өзі аттас үстіртінің бөктерінде орналасқан.

Ұлттық саябақтың картасы

Саябақ аумағы Солтүсік Каролина және Теннесси штаттарының бірнеше аймақтарына бағынады: Свейн, Хейвуд, Севьер, Блаунт және Кок. Саябақ шамамен штаттар арасында тең бөлінген: 1118,32 км² (276 344 акра) жері Солтүсік Каролинаға жатса, 990,44 км² жері (244 742 акра) — Теннессиге кіреді. Саябақты басқаруымен федеральды мекеме — АҚШ ұлттық саябақтар қызметі айналысады. Саябақ шығысында және онтүстігінде мемлекеттік қорық мәртебесіне ие National Forest, тағы бірнеше қорық аймақтарымен шектеседі: Чероки, Писга және Нантахала. Оңтүстік-шығысында орталығы Чероки қаласы болып келетін, Куалла-Боундари үндіс резевациясымен шектеседі. Сонымен қатар, саябақтың айналасында Гетлинбург, Пиджон-Фордж, Севьервилл, Таунсенд, Брайсон-Сити және Сылва елді мекендері орналасқан.

Биіктік айырмасы Абрамс-Крик (Abrams Creek) жылғасы маңайында 256 метр (840 фут) бастап, Клингманс-Доум (Clingman’s Dome) тауының шыңы 2025 метрге (6643 фут) дейін. Сонымен қатар, саябақтың басқа шыңдары — Гюйо (Mount Guyot, 2018 м), ЛеКонт (Mount Le Conte, 2010 м), Кефарт (Mount Kephart, 1895 м), Коллинз (Mount Collins, 1886 м).

Саябақта, Теннесси өзені бассейнінің бөлігі болып табылатын, бірнеше өзендермен жылғалар бастау алады. Ең ірі өзендері — Оконалуфти (Oconaluftee), Хейзл-Крик (Hazel Creek), Игл-Крик (Eagle Creek), оңтүстікінде Форни-Крик (Forney Creek), Литл-Пиджн-Ривер (Little Pigeon River) және Литтл-Ривер (Little River), солтүстігінде Абрамс-Крик өзендері.

Гетлинбург жағындағы көрінісі. Суретте ең биік шың — ЛеКонт тауы (Mount Le Conte)

Геологиясы

Атлант мұхиты және Миссисипи бассейнінің арасындағы су айырығын құрайтын, Грейт-Смоки-Маунтинс Аппалач бөктерінің онтүстік бөлігінде орналасқан. Алайда саябақтың аумағындағы бедердің жетілуі осы тау жүйесінің пайда болуынан миллиардтан астам жыл бұрын бастауын алады. Континенттерге бөлінуі әлі басталмай тұрған кезде, бір шама ғалымдардың пайымдауынша, Родиния атты біркелкі жер қаттысы болған..

Alum Cave Trail соқпағы маңындағы тасты үңгір. Anakeesta формациясы, геологиялық дәуірі — Прекембрий. Тау тұқымы — мусковитті кварциттер, филлиттер, копиапит, галотрихит, гипс және басқалар.

Прекембрийдің аяғында жер қыртыстарының соқтығысу барысында осы орындағы жер көтеріле бастады және тарихтан бұрынғы гранит және гнейс тасты тұқымдарынан тұратын таулы қырат пайда болды. Қазіргі кезде бұл тұқымды Чероки және Брайсон сити қалаларының ортасындағы Рэвен-Форк (Raven Fork) өзені алқабының және Тукасиджи (Tuckasegee) өзені жоғарғы ағысының аудандағы саябақтың онтүстік-шығыс бөлігінде көре аласыз. Уақыт өте келе, эрозияның салдарынан пайда болған үстірт күйрей бастап және шөгінді тұқымдарының жиналуы, пайда болған қоспалары балшық, лай қабаттары, құм, карбонат кальций азды-көпті мөлшері, таяудағы шұңқырлардың түбіне жиналып, 14 км астам қалыңдығы бар бірнеше қатпарлар пайда болды. Саябақтағы ең көне шөгінді қатпар жасы 545—800 млн жылға бағаланады, ал ең соңғы шөгінді қатпар жасы Палеозой дәуірі кезіндегі шамамен 450—545 млн бұрынғы жылға жатады.

Чимни-Топс тауының шынындағы ашылған құздар (Chimney Tops)

Клингманс-Доум тауының көлемді картасы

Тау «түтінді» атқа, Мексикалық шығанақ жағынан жылы дымқыл ауаның суытылған түрі келетін, түтінді тұман арқасында иеленді

Климаты

Ұлттық саябақ аумағындағы климат қоңыржай, қысы жұмсақ, ал жазы ыстық әрі ылғалды.. Орташа алғанда, ең жылы ай — шілде, ал ең суық ай — қаңтар. Гетлинбург ауданындағы (саябақтың ең төменгі бөлігі) бақылау бойынша, ең жоғарғы температура — +41,1 °C, 1936 жылы 29 маусымда тіркелді, ең төменгі температура — −27,8 °C, 1985 жылы 21 қаңтарда тіркелді..

Наурыздың басы. Жол бағыттауыштары

Қыс мезгілі қарашаның ортасынан ақпанға дейін жалғасады. Қыста күндізгі орташа температура +10 °C не одан жоғары болады. Түнгі уақытта қарапайым суық болады. Кей кезде температура экстрималды −29 °C-ға дейін төмендеуі мүмкін. Әсіресе мұндай жағдай саябақтың жоғарғы бөлігінде орын алады, сонымен қатар жоғарғы шыңдарда қалың қар жауыны болып жатқан кезде таулардың төменгі жағында ауа райы жылы болуы мүмкін. Таудағы қар жамылғысы қаңтар — ақпан аралығында қарапайым, Клингманс-Доум шыңында оның қалыңдығы 660 мм-ге дейін жетуі мүмкін..

Наурыздан мамырға дейін жалғасатын көктем ауа райының жиі әрі тез өзгеруімен ерекшеленеді, әсіресе наурызда: ашық аспан біренеше сағат ішінде қалың қар жауынына ұласуы мүмкін. Көктемнің алғашқы жартысындағы орташа максимум 16 °C-қа дейін жетеді. Ал түнде температура нөлге дейін төмендейді. Сәуірдің ортасынан бастан күндізгі орташа температура 20 °C не одан жоғары болуы мүмкін, таулардың төменгі аумағында суық сирек құбылысқа айналады, алайда жоғарғы бөлікте олар жиі болып тұрады. Сәуірде бесіндік жаңбырлар жиірек қайталанады, жауын-шашын мөлшері 135 мм-ге дейін жетеді. Мамырда температура одан да жылыйды: күндізгі максимум 20—30 °C шамалары арасында ауытқиды, ал минимум 5—15 °C шамасында. Жауын-шашынның орташа мөлшері сәуірмен шамалас..

Жаз мезгілі өте ыстық, ылғалды және қалың түтінді тұман жамылғысымен ерекшеленеді. Ол маусымнан тамызға дейін жалғасады (Мексика шығанағындағы жылы ылғалды ауаның сууы нәтижесінде пайда болған ерекше тұмандар арқасында таулар «түтінді» — smoky деген атауға ие болған). Күннің екінші бөлігінде негізінен нөсер жаңбыр мен найзағай болады, айлық жауын-шашын мөлшері 145, ал жоғарғы бөлікте 211 мм. Парктің төменгі бөлігінде температура кейде 30 °C-тан асып түседі, алайда жоғарғы бөлікте ол төмен әрі адамға жайлы болып келеді. Мысалы, ЛеКонт тауының басында (теңіз деңгейінен 2010 м биіктікте) 26 °C-тан жоғары температура ешқашан тіркелмеген..

Күз қыркүйектен қарашаның ортасына дейін жалғасады. Күзде ауа райы ашық және температура төмен болады. Жылы күндізгі уақыт салқын түнмен алмасады, орташа максимумдер қыркүйекте 24—28 °C, ал қарашада 13—18 °C. Алғашқы суық көбіне қыркүйек аяғында байқалады, ал қараша аяғында орташа түнгі температура нолге жуық болып келеді. Күз — ең құрғақ жыл мезгілі, жауын-шашын сирек түседі. Тау шыңдарындағы тұрақты қар жамылғысы қарашаның басанан бастап болуы мүмкін..

Грейт-Смоки-Маунтинс Ұлттық саябағы (Гетлинбург ауданы) ауа райы
Көрсеткіш	Қаң	Ақп	Нау	Сәу	Мам	Мау	Шіл	Там	Қыр	Қаз	Қар	Жел	Жыл
Орташа максимум, °C	10,5	12,2	16,1	21,7	26,1	30	31,1	30,6	28,3	22,8	16,1	11,1	21,4
Орташа минимум, °C	−2,2	−1,7	1,1	5,6	10	14,4	15,0	15,6	12,8	6,1	0,6	−2,2	6,3
Жауын-шашын нормасы, мм	122	122	135	114	114	132	145	135	76	79	86	114	1374
Дерекнама: Ресми сайт

Грейт-Смоки-Маунтинс Ұлттық саябағы (Клингманс-Доум ауданы, ең жоғарғы нүктесі) ауа райы
Көрсеткіш	Қаң	Ақп	Нау	Сәу	Мам	Мау	Шіл	Там	Қыр	Қаз	Қар	Жел	Жыл
Орташа максимум, °C	1,7	1,7	3,9	9,4	13,9	17,2	18,3	17,8	15,6	11,7	5,6	2,8	10,0
Орташа минимум, °C	−7,2	−7,7	−4,4	1,1	6,1	9,4	11,7	11,1	8,3	3,3	−2,2	−6,1	2,0
Жауын-шашын нормасы, мм	178	208	208	165	152	175	211	173	130	137	163	185	2085
Дерекнама: Ресми сайт

Саябақ тарихы

Грейт-Смоки-Маунтинстің байырғы тұрғындары — чероки үндістері

АҚШ батысымен салыстырғанда, Грейт-Смоки-Маунтинс саябағының ашылуы жұмыстары баснан бастап ірі қаржылық салымдарды қажет етті. Себебі, саябақ құрылған аумақтың көп бөлігі фермерлер мен фирмалардың меншігінде болды.

Ақ нәсілді адамдар келместен бұрын, қазіргі саябақ аумағында чероки халқына жататын солтүстікамерикандық үндістер мекендеген болатын. Ең алғашқы болып Аппалачидің оңтүстік бөлігін 1540 жылы сол жерлерден алтын іздеген испандық теңізші және конкистадор Эрнандо де Сото экспедициясы зерттеген болатын.Экспедиция мүшелері саябақтың өз аумағына аяқ баспаса да, олардың саябақтың көзге түсетін шыңдары — Клингманс-Доум, Гюйо, ЛеКонт және Каммерер шыңдарын көруі анық. Еуропалықтар өздерімен бірге жергілікті халыққа белгісіз болған және оларға көп зардабын тигізген шешек ауруын әкелді.

1775 жылы танымал натуралист Уильям Бартрам оңтүстік Аппалачиді зерттеуді бастады, ал 20 өткен соң Оконалуфти өзені аңғарында алғашқы фремерлік қожалықтар пайда болды. Ең ерте үндістік емес қоныстар 1818-1821 жылдары Кейдс-Коув (Cades Cove) өзені аңғарында пайда болды. XIX — XX бірінші жартысында салынған кейбір үйлер мен шіркеудер қазірге дейін сақталынып қалған және олар туристердің арасында танымал.

Саябақ аумағында оранасқан үйшік. XIX ғасыр ортасында салыған.

Тарихи аудандар және қоныстар

XIX ғасырда - XX ғасырдың бірінші жартысында келешек саябақ территориясында ақ нәсілді адамдардың қоныстары болған, кейін ол қоныстар ресми тарихи аудан дәрежесін алды (ағылш. historical district). Көптеген тұрғын үйлер, ауыл шаруашылық құрылыстар, шіркелеулер және бейіттер қазіргі кезге дейін сақталып, кіріп көріуге ашық.

Кейдс-Коув тарихи ауданы

Джона Оливер бөрене үйі (John Oliver Cabin, 1822 ж.)

Кейдс-Коув (ағылш. Cades Cove) — толығымен ұлттық саябақтың ішінде орналасқан жабық алқап. Геологиялық тұрғыдан қарағанда ол әктастан құралған тектоникалық терезе - кембрийге дейінгі құмдақ және палеозойлық әктастың эрозиясы нәтижесінде құралған тау жыныстарының оқшауланған бөлігі.

Алқаптың құнарлы топырағы ежелгі диқаншылардың назарын аударған. Жер үстіндегі шөгінділері ордовик кезеніне жатады, олардың жасы 340—570 млн жыл болып саналады. Тарихи аудан ретінде (Cades Cove Historic District) Кейдс-Коув АҚШ тарихи аудандарының ұлттық тізіміне 1977 жылы енді.

Жердің құнарлылығына қарамастан, археологтар колумбқа дейінгі кезеннің үлкен үндіс қоныстарын әлі таба алмады. XVIII ғасырда алқапта тауды онтүстіктен солтүстікке өту үшін үндістер қолданған екі жол тораптың бірі орналасқаны белгілі (қазіргі түсінік бойынша, Теннессиден Солтүстік Каролинаға дейін), бұл жолмен еуропалық саудагерлер 1740-жылдардың басында қолданған. 1797 жылы бұл жерде үндістердің қонысы Цийяхи (Tsiyahi) табылды, аудармасы «қамшаттар өмір сүретін жер» дегенді білдіреді. Алқап чероки көсемі Кэйд (Kade) құрметіне аталды, бірақ іс-жүзінде көсем тұралы ақпарат қалмаған, тек Питер Снайдер (Peter Snider) атты саудагер жазбаларында кейбір ескертулер кездеседі. 1819 жылғы «Колхон Келісімінен» (Treaty of Calhoun) кейін, жауапкершілік зоналары бекітіліп, қоныс босап қалды, бірақ үндістердің Америка ішіне қарай көшіруіне дейін олар мен келген адамдар арасында өзара қақтығыстар болып тұратын.

Методисттік шіркеу, 1902

Алғашқы ақ түсті қоныс аударушылар 1818-1821 жылдар аралығында келе бастады, олар ағылшын-американ соғысы ардагері Джон Оливер (John Oliver) және оның жұбайы болды. 1822 жылы Джон Оливер алған үй қазірге дейін сақталып, саябақтағы еуропалық салған ең көне құрылыс болып табылады. Егемендік үшін соғыс ардагері Уильям Типтон (William Tipton) бұл жерлерде көптеген аумақ сатып алып, 1821 жылы кент салына басталды.. 1850 жылға қарай Кейдс-Коув тұрғындар саны 685-ке жетіп, фермерлік шаруашылық көлемі 0,6-1,2 км² (150—300 акр) құрады. Азамат соғысы кезінде (1861—1865) тұрғындардың көп бөлігі Солтүстік әскерді қолдап, кенттің өзі конфедераттар партизандарының көптеген шабуылдарынан күйзелді, малдар ұрланып, қарсыластар өлтірілді.. Соғыс кезінде селдіреген тұрғындар саны тек XX ғасырдың басында ғана қалпына келді..

Кейдс-Коув алқабының панорамасы

Маңайдағы қоныстардың арасынан тек Кейдс-Коув ұлттық саябақтың құрылуына қалғандарынан көбірек наразы болды. Бірінші кезеңде тұрғындар, олардың меншігі реестрге кірмейтін шартқа келіскен еді. Бірақ, 1937 жылы Теннесси әкімшілігі қаражат бөліну тұралы билльге қол қойып, ерекше комиссияға жер экспроприациясына құқық берді. 1937 жылы соңғы жеке меншік иесі алқапты босатқанға дейін бірнеше соттық іс өтті.. Оған қарамастан, осы жерде орналасқан баптистік шіркеу заңға қарсы 1960 жылға дейін діни қауымның мүшелерін жинауын жалғастырды. Әкімшілік тарихи құндық көрсететін құрылыстардан басқа барлығын бұзып тастады. Қазіргі кезде Кейдс-Коув ауданында ақпараттық орталық, кемпинг және демалыс зонасы орналасқан(ағылш. picnic area).

Элкмонт тарихи ауданы

Элкмонт (ағылш. Elkmont) — Литтл-Ривер (Little River) өзенінің жоғарғы ағысындағы алқаптағы территория. Әр-түрлі жылдарда од жерде алғашқы қоныс аударғандардың қауымы, ағаш даярлайтын өнеркәсіптік қалашық және курортты қыстақ орналасқан. Тарихи аудандардың ұлттық реестріндегі тарихи аудан дәрежесі Элкмонтке 1994 жылы берілді.. Территория Джейкс-Крик (Jakes Creek) бұлағының Литтл-Ривер өзеніне ұласатын жерінде жінішке және жалпақ алқап болып келеді, үш жағынан тау басының бөктерімен қоршалған, - батыста Мейгс (Meigs Mountain), шығыста Шугарленд (Sugarland Mountain) және солтүстікте Коув (Cove Mountain).

Ағаш тасымалдауға арналған пойыз. Сол жақтағы қызыл арбаша — құбылған механизм. Саябақ шекарасындағы Таунсенд қаласындағы Little River Railroad and Lumber Company компаниясының мұражайы

Элкмонт бірінші тұрғыны болжаумен Джекоб Хаузер (Jacob Hauser) болды, ол алтын іздеумен айналысып, 1840 жылдары осы жерде мекен ұйымдастырады, кейін ол Литтл-Ривер деп атанады (ағылшыннан аударғанда кішкентай өзен дегенді білдіреді). Маңайдағы қоныстардың тұрғындары сияқты, колонисттер табиғи шаруашылықпен айналысқан - жүгері, алма өсірген, бал араларын өсірген. Сол периодтан тек екі құрылыс сақталып қалды - Авента студиясы (Mayna Treanor Avent Studio, шамамен 1845 жылдар) және Леви Тренхем (Levi Trentham cabin, 1830) үйшігі. Біріншісі тарих ескерткіш ретінде тарихи аудандардың ұлттық реестрінінің тізіміне кіргізілген..

Орманды сату үшін кесумен айналысқан бірінші кәсіпкер Джон Инглиш (John L. English) деген біреу болды: 1880 жылы ол отынды Джейкс-Крик бұлағының жанында даярлап, Ноксвилл өзені бойымен өзі жасаған бірнеше бөгет арқылы сумен сал ағызған. Пенсильвандық бизнесмен Уилсон Таундсенд (Colonel Wilson B. Townsend) одан асып түсті, 1901 жылы 86 мың акр (34 800 гектар) жер сатып алып Little River Lumber Company фирмасын ашады. Өзеннен ағаш ағызу орнына ол таудың баурайында темір жол салып, ақырғы нүктеде ағаш тілгіш орнатады. Ағаш кесетін жердің жанында кішкентай қала пайда болады, полковник қайтыс болғаннан кейін қала оның атының құрметіне атанды.

Иесіз қалған коттедждер

Ақырында темір жол Уолланд (Walland) қаласына дейін салынап, ол жерде Мэривиллден (Maryville) келіп Ноксвиллге баратын басқа жолмен байланысты. Элкмонт сол кезде тек уақытша жұмысшы қалашық болатын, тұрақты құрылыстан тек пошта, азық-түлік дүкені, қонақ үй және ангар болған, қалғандары тек орыннан орынға ауысатын үйшіктерден тұрған. Компания меншігі 1926 жылы ұлттық саябақтар федералды комиссияға сатылды, бірақ келісім бойынша ағаш кесу 1939 жылға дейін жалғасады. Компанияның өмір сүрген уақытында 1,8 млн кубометр ағаш дайындалды. Қазіргі уақытта жұмысшы қалашық орнында кемпинг орналасқан.

Little River Lumber Company компаниясының құрылған кезінен бастап, Уилсон Таундсенд келушілерге аң және балық аулауға рұқсат берді, ал 1909 жылдан бастап Ноксвиллден Элкмонтке пойызбен демалыс серуендерді жарнамалауын бастайды.. Осыдан бір жыл өткен соң, көрші қалалардағы кәсіпкерлер дегдарлы «Аппалач клубын» (Appalachian Club) құрып, кәсіпкерден жұмысшы қалашықтың онтүстігінен жер сатып алады, қазіргі кезде Дейзи-Таун (Daisy Town) деген атпен таңымал. Ол жерде кеңсеге арналған үй, 50 номерлі қонақ үй, Ноксвиллден демалуға келгендерге арнайы оншақты коттеджтер салынған. 1919 жылы тағы да бір клуб пайда болды - «Wonderland Club». Ағаш кесу жұмыстары тоқтап, темір жол бұзылып басқа жерге әкетілгенде клубтарға кіруге мүмкіндік азайды. Бірақ табиғат сүйетіндердің қуанышына қарай, Теннесси губернаторы Остина Пий (Austin Peay) бұйрығы, бойынша 1926 жылы ескі темір жол орнына автомобиль жолы салынды.

Оконалуфти археологиялық ауданы

Оконалуфти өзені

Оконалуфти (ағылш. Oconaluftee) — өзеннің және саябақтың Солтүстік Каролина жағындағы онтүстік-шығыс аумағындағы алқаптың аты. Өзен онтүстікке екі тау қырат ортасынан ағып өтеді - шығысында Ричард-Маунтин (Richland Mountain) және батыста Томас-Ридж (Thomas Ridge), Bradley Fork саласымен қосылу жерінде кең және жатық алқап құрайды. Алқаптың түбіндегі геологиялық формация - АҚШ шығыс бөлігіндегі ең ежелгілерінің бірі: ол ерте кембрийге дейінгі кезенде құралып, оның құрамында 1 миллиард жыл бұрын теңіздік шөгінділердің және магмалық жыныстардың аккумуляциясы нәтижесінде пайда болған гранитты гнейстер бар.

Алқаптағы саябақтың шетінде Чероки (Cherokee) қаласымен Квалла-Боундари (Qualla Boundary) үндіс резервациясы орналасқан. Ол үндіс халқының шығыс тармағының орталығы болып табылады. Саябақтың өзінде келушілерге арналған ақпараттық орталық, Мингус су диірмені және Таулы ферманың мұражайы (Mountain Farm Museum) жұмыс істейді, олар XIX ғасырдағы ауыл тұрғындарының тұрмысын көрсетеді. Алқап территориясының көп бөлігі археологиялық аудан мәртебесіне ие, АҚШ тарихи аудандарының ұлттық реестріне кіреді.

Мингуса диірмені, 1886

Оконалуфти атауы бірінші рет 1775 жылы американдық табиғат зерттеушісі Джона Бартрам күнделігінде кездесті. Мамандардың ойынша, ол алқаптың жанында орналасқан үндіс қонысы Эгуанулти (Egwanulti) атынан шығады, ол чероки тілінен "өзеннің жанында" дегенді білдіреді. Қоныстың нақты орналасқан жері белгісіз, бірақ археологтар өзен бойында тек бір қоныстың іздерін тапты, от саябақтың шекарасында орналасқан. Бұл ауыл егемендік үшін соғыс кезінде генерал Гриффин Рутерфорд әскерімен қиратылды. Үндістер өзен суын қасиетті деп санады.

Амбар Энло (Enloe Barn), 1880

Алқаптың және бүкіл территорияның бірінші ақ тұрғыны болып Джон Мингус (John Jacob Mingus) саналады, ол осы жерде алыпсатар және келешек конгрессмен Феликс Уолкерден (Felix Walker) салып алған. 1831 жылы басқа қоныс аударушы Абрахам Инло (Abraham Enloe) Oconaluftee Turnpike Company компаниясын құрады, олар селитра қорына бай ЛеКонт тауына беттейтін Indian Gap Trail үндіс жолын кеңейтіп, өтім үшін төлем алатын болған. Жолдың бірінші дарбазашысы Роберт Коллинз (Robert Collins) танымал швейцар-американ геологы Арнольд Гюйоның жергілікті тауларды зерртеуге арналған экспедициясында атқосшысы болған (екеуінің құрметіне ұлттық саябақта таудың шыңдары аталған). Қазіргі кезде резервация орналасқан жер, 1830 жылдары тұрғындар қамы үшін үндіс көсемі Йонагушки (Yonaguska) асыранды баласы Томаспен сатып алынған. Бұл чероки тағдырының келешегінде зор роль атқарды: жергілікті тұрғындардың көпшілік қуғынында, Томас өз халқын көшу туралы заңнын тізімінен шығарып тастайды. 1868 жылы отанында қалған чероки шығыс тамыры дербес тайпа болып табылды.

XIX ғасырдың сонында ленталық араның дамуымен Аппалачтың онтүстігінде ағаш дайындайтын бизнес қарқындай түсті. Алқапта екі компания ашылды - Three M Lumber Company және Champion Fibre Company, олар жұмысын 1930 жылдарға дейін жалғастырды, сосын олардың жұмысын ұлттық саябақ комиссиясы тоқтатты. Ағаштардың кесуіне қоса, 1925 жылдың үлкен орман өрті қосылды. 1930 жылдары Қоршаған ортаны қорғау азамат корпусы жол және тораптар сала бастады, Мингус ұрпақтары салған ұн тарту диірменің қалпына келтірді. 1950 жылы Таулық ферма мұражайы ашылды, ол үшін саябақтың басқа бөліктерінен ауылшаруашылық құрылыстар алып келінді.

Роуринг-Форк тарихи ауданы

Джим Бейлстың жүгері қоймасы

Роуринг-Форк (ағылш. Roaring Fork) — Литтл-Пиджн-Ривер өзенінің бір саласы, бұлақ. Нои Огл орыны сияқты, Гетлинбургтен алыс емес орналасқан, ол жерде XIX ғасырдың басында алғашқы ақ иммигранттар қоныстана бастады. Осы иммигранттардың тұқымдары тауаралық алқаптар және су ағысы бойында жер сатып ала бастады. Атап айтқанда, бұлақ жанында бірнеше таулық ферма пайда болады, бірнеше құрылыстар біздің күнге дейін сақталып қалды. XIX ғасырда салынған ең ежелгі құрылыс Алекса Коул (Alex Cole Cabin) лашығы алғашында Роуринг-Форктың жанындағы Шугарлендс (Sugarlands) алқабында орналасқан, бірақ осы жерге саябақ әкімшілігімен ауыстырылды. Бұл жерге 1976 жылы ресми тарихи аудан дәрежесі берілгеннен болды.. Джима Бейлс (Jim Bales) үш құрылысы - үйшік, қойма, жүгері сақтау орны - XIX ғасырдың сонында салынған. Сол уақытқа оның ағасы Эфраим Бейлстің (Ephraim Bales) фермасы да жатады. Тағы да екі қорғалатын құрылыс - XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында салынған үй мен диірмен - Альфред Рейганның (Alfred Reagan) меншігі болған.

Басқа тарихи ескерткіштер

Аталып өткен тарихи аудандардан басқа, тарихи жерлердің ұлттық реестріне бірнеше құрылыс пен меншіктер енгізілген:

• Little Greenbrier School мектебі Гетлинбургтың онтүстік-батысында орналасқан қазір жоқ Литтл-Гринбриер мекенінде жұмыс істеген. Ол 1882 жылы Джилберт Эббот қаражатына (Gilbert Abbott) және Эфраим Огл (Ephraim Ogle) материалды көмегі арқасында салынды. Оқу 1882-1936 жылдары аралығында өтті. Өзінің оқытуынан басқа, мектеп жергілікті баптистер қауымымен шіркеу ретінде қолданды. Бұл қауым мектеп жанында зират орнатты..
• Уолкер қарындастары жері (Walker Sisters Place) — Литтл-Гринбриер қыстағындағы бұрынғы иелік. 1859-1880 жылдары жасалған бірнеше шаруашылық құрылыстан тұрады: тұрғын үй, жүгері сақтайтын қойма, тоңазытқыш ретінде қолданатын бұлақ үстіндегі зат қоятын бөлме..
• Тайсон МакКартер орыны (Tyson McCarter Place) - саябақ шекарасында Гетлинбургтен шығыста орналасқан бұрынғы иелік, фермер Джекоб Тайсон МакКартер меншігінде болған. Тұрғын үй сақталып қалмады, бірақ бірнеше шаруашылық құрылыс әлі бар: жүгері сақтайтын қойма, тоңазытқыш ретінде қолданатын бұлақ үстіндегі зат қоятын бөлме және ыстайтын жай. Құрылыс уақыты шамамен - 1876 жыл..
• Джона Мессер Қамбасы (John Messer Barn) 1875 жылы Пинки Уэйли (Pinkney Whaley) фермерімен салынып, кейін Джон Мессерге сатылды. 1976 жылы тарихи жерлердің ұлттық тізіміне, Гринбриер-Коув (Greenbrier Cove) қауымынан қалған соңғы құрылыс ретінде енгізілді..

Туризм

Жаяу маршруттар

Гюйо (Mount Guyot) тау баурайының солтүстігіндегі шырша орманындағы Аппалач соқпағы

Ұлттық саябақта 150-ден астам туристтерге арналған әртүрлі қиындық деңгейдегі соқпақтар бар, олардың жалпы ұзақтығы 1300 км-ден асады (800 миль), оған қоса 885 км атқа салт мініп жүру үшін арналған бағдар бар.

Олардың көбісі Ұлы депрессия кезінде Қоршаған ортаны қорғау азаматтық корпусы жұмысшыларымен салынған. Аппалач соқпағы (ағылш. Appalachian Trail) - АҚШ-тағы ең танымалы және әйгілі маршруттардың бірі, ол 14 штаттың территориясынан, сонын ішінде Грейт-Смоки-Маунтинстен де өтеді. Саябақ жеріндегі соқпақ ұзақтығы 114 км (71 миль) құрайды; ол саябақтың онтүстік-шығыс жағындағы Фонтана (ағылш. Fontana Dam)ГЭС бөгеті ауданынан басталып, солтүстік-батыстағы Дэвенпорт (ағылш. Davenport Gap) аңғыра жағында бітеді.

Саябақ жерінен шығатын тағы бір ұзын туристтік жол — Маунтинс-Ту-Си (ағылш. Mountains-to-Sea Trail, сөзбе-сөз аудармада "таудан теңізге қарай") — саябақтың ең ұзын нүктесінде, Клингманс-Доум тауында басталып, Солтүстік Каролинаның атлантикалық жағалауында, Хаттерас мүйісінде бітеді.

Танымал маршруттар көбінесе шыңға шығумен (Clingmans Dome, Mount LeConte, Andrews Bald, Chimney Tops, Alum Cave) немесе бұлаққа барумен байланысты (Abrams Falls, Rainbow Falls, Laurel Falls, Ramsay Cascades). Көктемгі гүлдердің құлпыруымен көбінесе Albright Grove, Boogerman Loop, Brushy Mountain, Chestnut Top, Cucumber Gap Loop, Deep Creek Loop, Fork Ridge Trail, Gregory Bald, Huskey Gap, Kanati Fork Trail, Little River Trail, Porters Creek Trail, Rich Mountain Loop, Schoolhouse Gap, Shuckstack Fire Tower и Smokemont Loop соқпақтары байланысты. Соқпақтардың көбісі тауларға, алқаптарға панорамды көріністі ұсынады, олардың ішінде Alum Cave, Andrews Bald, Bullhead Trail, Chestnut Top, Chimney Tops, Gregory Bald, Mount Cammerer, Mount Sterling, Rich Mountain Loop и Rocky Top соқпақтарын атап өтуге болады. Маршруттардың кейбірі су ағыны бойымен өтеді, олардың ішінді ең танымалдары Cucumber Gap Loop, Huskey Gap, Kephart Prong Trail, Little River Trail, Oconaluftee River Trail және Smokemont Loop.

Классикалық аппалач орманымен Cucumber Gap Loop и Porters Creek Trail соқпақтарында, және Литл-Каталучи-Крик (Little Cataloochee Creeck) өзенінің бойындағы Кук үйшігінің (Cook cabin) төңірегінде танысуға болады.

Жаяу маршруттардың әр-түрлігі:

• 
• 
• 
• 
• 

Кемпингтер

Кейдс-Коув кемпингіндегі стандартты аумақ

Саябақ территориясында ЛеКонт тауының шыңында орналасқан Le Conte Lodge коттедждік ауылынан басқа мейманхана не коттедж сервисі жоқ. Дегенмен, келушілер үшін 10 стационарлы кемпинг ашық. Ол жерлерде 940 дербес аумақ бар, әр-қайсысында палатка орнататын жер, алауошақ , пикник үшін стол және асфальттанған кіріс жол бар. Кейбір алаңдарда автоүй орнатуға болады, бірақ электр және су жеткізу жоқ. Дербес алаңнын арендасы тәулігіне — 14 - 23, топтық — 26 - 65 доллар құрайды. Кейбір үлкен кемпингтерде дүкендер жұмыс істейді, олар азық-түлік, жорықтық бұйымдар және кәдесый сатады. Душ бөлмесі және кір жуатын орын саябақта жоқ, бірақ оларды жақын арадағы қалаларда тапса болады. Стационарлы кемпингтерден басқа, палаткаларды басқа әтейі арналған жерлерде орнатуға болады, олар саябақтың әр-түрлі шеттерінде орнатылған. Атты келішулерге деген 5 арнайы лагерь бар, ол жерлерден атты маршруттар өтеді. Күндізгі кезде, демалушыларға 11 кемпинг зоналарына баруға болады, ол жерлерде тегін дәретханалар, гриль және үстелдер орнатылған..

• Abrams Creek — кішкентай, 16 алаңға, бұлақ жанындағы саябақтың батысындағы кемпинг. Наурыздың екінші декадасынан қарашаның сонына дейін ашық. 343 м (1125 фут) биіктікте орналасқан.
• Balsam Mountain — 46 алаңға арналған шағын кемпинг. Саябақтың онтүстік-шығыс жағындағы үндіс резервациясының жанында, 1618 м (5310 фут) биіктікте орналасқан. Маусымның ортасынан қазанның сонына дейін жұмыс істейді.
• Big Creek — Аппалач соқпағының шығыс жағындағы 12 орынға арналған кемпинг. Биіктігі теңіз денгейінен 518 м (1700 фут). Наурыздың екінші декадасынан қазанның сонына дейін ашық.
• Cades Cove — сол атты алқапта орналасқан саябақ территориясындағы сыйымдылығы бойынша үшінші кемпинг. Алаң саны - 159, дүкен бар. Жыл бойы ашық.
• Cataloochee — Саябақтың онтүстік-шығысындағы 27 орынға арналған кемпинг. Биіктігі теңіз денгейінен 795 м (2610 фут). Алдын ала тіркелу міндетті.
• Cosby — Грейт-Смоки-Маунтинс солтүстік-шығысындағы кемпинг, сыйымдылығы бойынша екінші, 165 орынға арналған. Биіктігі теңіз денгейінен 750 м (2459 фут). Наурыздың екінші декадасынан қазанның сонына дейін ашық.
• Deep Creek — саябақ онтүстігіндегі 92 орынға жабдықталған кемпинг. Сәуірден қарашаға дейін ашық. Биіктігі теңіз денгейінен 549 м (1800 фут).
• Elkmont — саябақ аумағындағы ең үлкен кепинг, 220 орын ұсыныс етеді. Орталық кенседен алыс емес солтүстікте орналасқан, наурыздың екінші декадасынан қазанның сонына дейін ашық. Биіктігі теңіз денгейінен 655 м (2150 фут).
• Look Rock — саябақтың батысындағы 68 орынға жабдықталған кемпинг. Биіктігі теңіз денгейінен 792 м (2600 фут), мамырдың ортасынан қазанның сонына дейін ашық.
• Smokemont — саябақтың онтүстік-шығыс жанындағы үндіс резервациясы манындағы кемпинг. 142 орынға жабдықталған, жыл бойы ашық. Биіктігі теңіз денгейінен 670 м (2198 фут).

Ақпараттық орталықтар

Клингманс-Доум тауының шыңындағы сынақ алаңы

Келушілер үшін саябақ аумағында 4 ақпараттық орталық жұмыс істейді: Шугарлендс (Sugarlands, басты кенсе де осы жерде жұсым істейді), Кейдс-Коув (Cades Cove), Оконалуфти (Oconaluftee) және Клингманс-Доум (Clingmans Dome). Бұл орталықтарда карта, анықтама әдебиет табуға, саябақта өткізілетін мерекелер туралы біліп алуға болады. Қызметкерлердің көмегі көрсетіледі. Шугарлендсте жергілікті флора және фауна экспонаттарының жәрмеңкесін, 20-минуттық фильм көрсететін кинозал табуға болады. Околануфтиде өлкетану мұражайы және таулық ферма жұмыс істейді, олар XIX — XX ғасырдың басындағы ауыл тұрғындарының салтын көрсетеді..

Табиғатты қорғау

Ауа ластануы

Грейт-Смоки-Маунтинс және тұтас ауданның басты проблемаларының бірі — көмір, мұнай, табиғи газ өндеуден кейінгі қалдықтардың ауаға тарауы. Оларды маңайдағы жылу электрстанциялары, өндірістік предприятий және автомобильді транспорттың газ қалдықтары шығарады.. Appalachian Voices табиғат қорғау мекеменің бастығы Харвард Айерс (Harvard Ayers) айтуы бойынша, "Грейт-Смоки-Маунтинс озонының ластануы, АҚШ ұлттық саябақтарының арасындағы бұл көрсеткіш бойынша ең лас болып саналады, Атланта және жарасып келе жатқан Лос-Анжелеске қарағанда да жоғары".

Көмірсутек және азот оксидтерінің әрекеттесуінен пайда болған қозғалмайтын сарғыш түтін, смог немесе озондық ластану деп те белгілі, саябақтағы орташа жылдық көру мүмкіншілік 40 километр құрайды, бұл көрсеткіш табиғи жағдайда 150 километрге тиіс болу керек. Кейбір күндерде смог қатты болғаны соншалық, көру мүмкіншілік 1,5 километр немесе одан да төменге түседі. Бұл ластану кейбір өсімдіктердің жапырақтарын сұр, қара, күлгін түске бояп, құртады. Осылай, саябақтың әр-түрлі жерлеріндегі мойыл және ваточник популяциясының 90 % озон ластануы салдарынан бұзылғанының белгілерін көрсетеді. Озон ластануынан қатты зардап шеккен өсімдіктердің бірі - бәйшешек ағашы және ақшыл сассафрас. Қоршаған ортадан басқа, смог жөтел, тұмау, тамақ және көкірек ауруын туғызып, адам денсаулығына зиян әсер етеді.

Инвазивты түрлер

Паразитті эндотия салдарынан пайда болған талшын қабығындағы жарылу

Жаппай қоныс аудару, жаһандану және технология дамуы саналы не кездейсоқ жануарлардың, өсімдіктердің және басқа организмдердің әлемнің бір аймағынан екінші аймағына көшірілуіне әкелді. Дегенмен, олардың көбісі жаңа қоршаған ортаға бейімделе алды. Олардың кейбіреуі отанында агрессиялық өмір сүру жағдайларына үйреніп, жергілікті түрлерді ығыстырып немесе олардың иммунитеттері жоқ болғандықтан ауруларға шалдықтырған.

Евразиядан алып келінген қабандар жергілікті флора мен фаунаға зиян келтіреді

• Ботаниктер саябақта қоныстанған 380 бөгде өсімдіктерді біледі, олардың 35-і жергілікті флораға қауіп көрсетеді. Олардың ішінде ең агрессивті түрлері : пуэрария, ленкорандық альбиция, дәрілі чесночник, азиаттық шөп Microstegium vimineum, көп түсті итмұрын, Маака бөріжидегі, жапондық бөріжидек (Lonicera japonica), жапондық спирея және еңкіш түйетікен (Carduus nutans).
• XX ғасырдың басында Солтүстік Америкаға ағашпен бірге азиялық грибок паразитті эндотияны (Endothia parasitica) алып келді, ол талшында "қабық рагын" тудырады. 1920 жылдарда ол Грейт-Смоки-Маунтинске де жетті, сол кезде саябақ өсіидігінің үштен бірін америкалық талшын құраған, талшындар кішкентай аламандардан бастап үлкен қара аюларға дейін алуан түрді жануарларға қорек берген. Ауру тез таралып, зарарлы талшындар 2—10 жылдан кейін өлді., солай 1950 жылы саябақ аумағында тірі ағаш қалмады десе де болады. Қазіргі кезде талшынның жалғаз жас бұтағы сирек кездеседі, бірақ ол да бірнеше жылдан кейін дертке шалдығады. Паразитпен келешекте күресу үшін, саябақ жұмысшылары вирус штаммын іздестіруде..
• 1912 жылы американдық бизнесмен Джордж Мур (George Moore) саябақтын онтүстігінен 20 км қашықтықта өзіне және клиенттеріне аңшылық қорық ашып, әр түрлі жануарларды алып келді. Бұл жерлер үшін экзотикалық болып табылатын қабандар жергілікті жағдайға жақсы бейімделіп XX ғасырдың ортасында саябақ аумағында өмір сүре бастады. Қабандардың жем іздем жер қопаруы саябақ экологиясына негативті әсер тигізді, атап өйткенде жабайы гүлдер өндірісінде. 1977 жылдан бастап АҚШ-та бұл жануарларды ату туралы бағдарлама қабылданды. Жағдай тек 1980 жылдарда ғана тұрақтандырылды.
• 1963 жылы саябақта еуропалық бунақдене Adelges piceae табылды, ол майқарағайдың кейбір түрлерінде кездесіп, паразиттік тіршілік етеді. Жорық нәтижесінде жотаның үстіндегі және шетіндегі Фразер майқарағайының 95-99 % өлді. Саябақ жұмысшылары бір кезде инсектицидты ерітінді шашып, ағаштардың жаралануын кішкене тоқтатқан, бірақ 1992 қаражат жетіспегені үшін, жұмыстарын тоқтатуға мәжбүр болады.
• Солтүтік жарты шардың жылы және таяз су қоймаларына тән диатомды балдыр түрі Didymosphenia geminata, кейінгі жылдары өзінің өмір сүру ареалын кенейту тенденциясына ұрынған, ол жаңа жерлерге балық аулау құралдар арқылы жетеді. Бұл организм судағы қойтастарға орналасып, жуандығы 20 см мақта құсаған масса құрайды. Балдырлармен ластанған бет су ағындарын шектейді, солай жергілікті су өсімдіктерін ығыстырады, веснянка және басқа бунақденелердің балаңқұрттардың өмір сүруге қажетті жағдайларын жояды. Балдыр саябақтың аумағына әлі кірген жоқ, бірақ жақын жатқан Теннессидің көптеген су қоймаларында байқалды..
• Жаңазеландиялық тұщы сулық ұлу Potamopyrgus antipodarum алғаш рет Солтүстік Америкада 1980 жылдардың ортасында тіркелді - басында батыста, кейін АҚШ-тың шығыс штаттарында. Ұлының орташа ұзындығы 5 мм болғанымен, оның тұқымдылығы бір шаршы метрге жарты миллиондай дарақ шоғырлануына алып келеді. Олар жергілікті моллюсктер мен бунақденелердең және олармен бірге балықтардың тез мерт болуының себебі болып келеді.
• Миксозомоз — бахтах және тағы басқа балықтың албырт түрлерінің тепе-теңдік органдарын және шеміршек талшығын зақымдайтын ауру. Ауру қоздырғышы болып Myxobolus cerebralis шырышты споралы паразиті болып табылады, АҚШ территориясына 1956 жылы уланған балықпен бірге келді. Ауру балықтың 90 % дейін қырылуына алып келеді және кейбір жағдайларда дербес түрлердің жоғалып кетуіне септес болды. Саябақ әкімшілігі споровиктің саябақ су қоймаларына жақындатпау үшін профилактикалық жұмыстарын жүргідезі..

Өрт

Американың отарлауына дейін, найзағай нәтижесіндегі орман өрттері, жергілікті экосистеманың тұрақты болуында елеулі роль атқарды: ескі ағаштың жанып кетуі орман жамылғысын желдетеді, оны құнарлы заттармен қамтамасыз етеді. Мамандардың санауы бойынша ұлттық саябақта өсіп және даму үшін өрт қажет жануарлар мен өсімдіктердің 12 түрі бар. Осы түрлердің бірі болып тікенекті қарағай табылады, оның бүршігі қатты оттың әсерінен ғана ашылады. Өртсіз қарағай ормандары біртіндеп құлдырай бастайды. Өртке тәуелділіктің тағы бір түр - кокардты тоқылдақ (Picoides borealis), ол кеуегін жанында басқа өсімдік жоқ тек ескі қарағайларда ғана жасайды. Грейт-Смоки-Маунтинстың батыс жағында тоқылдақ кеуек жасауды қойды, өйткені ол жақта өртке қарсы шаралар қолданып, орман жамылғысы қалыңдап кетті..

Өрт әсерінің нәтижесіне оған қоса жұпаршөп түрі Platanthera peramoena, ешкі мия түрі Silene ovata, күнбағыс түрі Helianthus glaucophyllus, арам сүмелек түрі Delphinium tricorne, сарбұрау түрі Hydrastis canadensis және басқа өсімдіктер тәуелді. Әкімшілік периодты түрде осы өсімдіктер өсетін жерлерде бақыланбалы өрт жасап тұрады..

Қорғалатын түрлер

Грейт-Смоки-Маунтинсте алғашқы ақ адамдардың қоныстануына дейін, ол жерде американдық бизон және канадалық кәмшат сияқты жануарлар жойылып кетті. XIX ғасырдың сонында тіршілік ету жағдайы құртылу салдарынан сұр және қызғылт сары қасқыр, асыл тұқымды бұғы жойылуына алып келді. Сұры қасқыр әлі Канада, Аляска және Сібірде кездессе, қызғылт сары қасқыр мүлдем жойылу қалпында тұр: мамандардың сараптауы бойынша, әлемде тек 350 жануар қалды. 1991 жылы ұлттық саябақтардың қызметі қызғылт сары қасқырдың Грейт-Смоки-Маунтинске енгізу бойынша эксперимент бастады. Қазіргі уақытта саябақтағы жануарлардың саны 25 дараға жетті. Асыл тұқымды бұғыны енгізу эксперименті 2000 жылы басталды. Жойылып кеткен жыртқыштардың бірі — пума, жануар жайлы нақты деректер 1970 жылдарға жатады.

Жойылып кету қаупі бар түрлердің федералды тізімінде, сүтқоректілердің 2 түрі (жарғанат (индиандық түндік және солтүстік ұшқыш), біріншісі Қызыл кітаптың Бүкіләлемдік табиғат қорғаудың одағында EN санатына ие), құстың бір түрі (кокардты тоқылдақ), балықтардың 4 түрі (Erimonax monacha, Etheostoma percnurum, Noturus baileyi, Noturus flavipinnis), өрмекші сияқтылардың бір түрі (Microhexura montivaga) және өсімдіктердің бір түрі (Geum radiatum, Spiraea virginiana и Gymnoderma lineare) бар. Одан басқа, түрлердің бірнешеуі федералды дәрежеде бақылау астында..

Мәдениеттегі көрініс

• Жергілікті тұрғын, саясаткер, американдық жиһангез Дэви Крокет туралы баяндайтын «Дэви Крокет, король диких земель» («Davy Crockett, King of the Wild Frontier», 1955) шытырман фильмінің көп бөлігі Грейт-Смоки-Маунтинс саябағының аумағында түсірілген.

Әдебиет

• Hiking Great Smoky Mountains National Park — Falcon, 1998. — 304 p. — ISBN 0762711108.
• Brewer, Carson; Jenkins, Ken. Great Smoky Mountains National Park — Pathways to Nature, 1998. — 143 p. — ISBN 1580270182.
• Dunn, Durwood. Cades Cove: The Life and Death of a Southern Appalachian Community 1818-1937 — University of Tennessee Press, 1988. — 288 p. — ISBN 0870495593.
• Fodor's, Mark Sullivan. Fodor's the Carolinas & Georgia — Fodor's, 2007. — 544 p. — ISBN 1400017416.
• Fodor's, Mark Sullivan. Fodor's In Focus Great Smoky Mountains National Park — Fodor's, 2009. — 224 p. — ISBN 1400008921.
• Koontz, Katy. Insiders' Guide to the Great Smoky Mountains — Insiders' Guide, 2009. — 264 p. — ISBN 0762750383.
• Moore, Harry L. A Roadside Guide to the Geology of the Great Smoky Mountains National Park — University of Tennessee Press, 1988. — 192 p. — ISBN 0870495577.
• Ogle, Lucinda Oakley; Wear, Jerry. Sugarlands: A Lost Community of Sevier County, Tennessee — Sevierville Heritage Committee, 1986. — 94 p.
• Rozema, Vicki. Footsteps of the Cherokees: A Guide to the Eastern Homelands of the Cherokee Nation — John F. Blair Publisher, 2007. — 394 p. — ISBN 089587346X.
• Schafale, Michael P.; Weakley, Alan S. Classification of the natural communities of North Carolina: Third approximation — 1990. — 325 p.
• Strutin, Michal. History Hikes of the Smokies — Great Smoky Mountains Association, 2003. — 352 p. — ISBN 0937207403.
• Trout, Ed. Historic Buildings of the Smokies — 1995. — 80 p. — ISBN 0937207160.
• Williams, Dan D. The Forests of Great Smoky Mountains National Park: A Naturalist's Guide to Understanding and Identifying Southern Appalachian Forest Types — CreateSpace, 2010. — 254 p. — ISBN 1451564988.
• Woodward, Grace Steele. The Cherokees (Civilization of the American Indian Series) — 1982. — 396 p. — ISBN 0806118156.

Сілтеме

• Great Smoky Mountains National Park - Ресми сайт  (ағыл.). АҚШ ұлттық саябақтар қызметі. Басты дереккөзінен мұрағатталған 19 сәуір 2012. Тексерілді, 26 шілде 2011.