Далай лама

Далай-лама (тиб. ཏཱ་ལའི་བླ་མ་ (тА ла'и бла ма); моңғ. Далай Багш; ᠳᠠᠯᠠᠢ ᠪᠠᠭᠰᠢ) — Тибет буддизміндегі ең басты тұлға. XVII ғасырдан 1959 жылға дейін Далай-ламалар Тибеттің теократиялық басшылары болып келетін, бірақ 1959 жылы Тибеттің Қытаймен аннексиялануынан кейін барлық билігін жоғалтты. Соған қарамастан ол бүгінгі күнге дейін де Тибеттің басты діни тұлғасы болып келеді.

Тибет буддизмінің басты тұлғасы тиб. ཏཱ་ལའི་བླ་མ
Лауазымды иеленуші XIV Далай-лама
Басшылық етеді	Гелуг мектебінде (де-факто)
Басқару түрі	Оның Әулиелігі
Ресми резиденциясы	Дхарамшала
Тағайындалды	1935 жыл (туған салысымен)
Өкілеттігінің мерзімі	өмір бойы
Лауазым пайда болды	XIII ғасыр
Алғашқысы	Далай-лама I
Сайты	dalailama.com

Әр далай-лама бодхисаттва Авалокитевараның реинкарнациясы болып саналады. Далай-лама өлімінен кейін монахтар оның нәресте реинкарнациясын іздестіруді бастайды. Көбінесе осыған бірнеше жыл кетеді. Нәрестенің ерекше қасиеттері болу керек және ол түрлі тесттерден өту керек. Содан кейін ол Лхасаға жіберіліп, сол жерде ламалар қоғамында тәрбиеленеді. Далай-Лама мен Панчен-лама — бір-бірімен байланысты тұлғалар, жасы үлкен Панчен-Лама Далай-Ламаның серігі мен мұғалімі болып келеді.

Этимологиясы

"Далай" сөзі моңғол тілінен аударғанда "мұхит" — "Ұлы" деген мағынада қолданылады, ал "лама" мағынасы бойынша "діни ұстаз" деген мағына білдіреді.

Тарихы

1578 жылы моңғол халқы мен олардың ханы Алтан-хан буддизм дінің Сонам Гьяцодан қабылдайды. Сонам Гьяцоға сол кезде Далай-Лама лауазымы беріледі және ол Үшінші Далай-Лама болып кетеді. Хошут халқынан қолдау алған V Далай-Лама XVII ғасырда Тибетті біріктіре алды. Сол кезден бастап 1949 жылдың қытайлар басып кіруіне дейін далай-ламалар Тибеттің барлығын басқаратын. Осыған байланысты далай-лама XIV Үндістанға қашуға мәжбүр болады және лауазым шынайы билікті толықтай тәуелсіздікпен бірге жоғалтады. Содан бері далай-лама тек діни қызметті ғана атқара алатын болады.

Далай-ламалар тізімі

	Аты	Өмір сүру жылдары	Басқару жылдары	Тибет тілінде/ Уайли транслитерациясында	Қытайланған транскрипциясы	Басқа транскрипциялары
1.	Далай-лама I	1391—1474	×	དྒེ་འདུན་འགྲུབ་ дге ‘дун ‘груб	Gêdün Chub	Гедүн Друп, Гендун Друп
2.	Далай-лама II	1475—1541	×	དགེ་འདུན་རྒྱ་མཚོ་Д ‘дун ргя мтшо	Gêdün Gyaco	Гедүн Гьятсо, Гендүн Гьятсо
3.	Далай-лама III	1543—1588	1578—1588	བསོད་ནམས་རྒྱ་མཚོ་ бсод намс ргья мтшо	Soinam Gyaco	Сөнам Гьятсо
4.	Далай-лама IV	1589—1616	[?]	ཡོན་ཏན་རྒྱ་མཚོ་ ён тан гья мтшо	Yoindain Gyaco	Йонтан/Ёнтан Гьятсо
5.	Далай-лама V	1617—1682	1642—1682	བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོ་ бло бзаң ргья мтшо	Lobsang Gyaco	Лобзаң Гьятсо, Лопсаң Гьятсо
6.	Далай-лама VI	1683—1706	[?]-1706	ཚང་དབྱངས་རྒྱ་མཚོ་ тшаң дбьяңс ргья мтшо	Cangyang Gyaco
7.	Далай-лама VII	1708—1757	1751—1757	བསྐལ་བཟང་རྒྱ་མཚོ་ бскал бзаң ргья мтшо	Gaisang Gyaco	Кельсаң Гьятсо, Калсаң Гьятсо
8.	Далай-лама VIII	1758—1804	1786—1804	བྱམས་སྤེལ་རྒྱ་མཚོ་ бьямс спел ргья мтшо	Qambê Gyaco	Джампель Гьятсо, Джампал Гьятсо
9.	Далай-лама IX	1806—1815	(1808—1815)××	ལུང་རྟོགས་རྒྱ་མཚོ་ луң ртогс ргья мтшо	Lungdog Gyaco	Луңтог Гьятсо
10.	Далай-лама X	1816—1837	—	ཚུལ་ཁྲིམ་རྒྱ་མཚོ་ тшул хрим ргья мтшо	Cüchim Gyaco	Тшүлтрим/Чүлтрим Гьятсо
11.	Далай-лама XI	1838—1856	1844—1856	མཁས་གྲུབ་རྒྱ་མཚོ་ мхас груб ргья мтшо	Kaichub Gyaco	Кедруб Гьятсо
12.	Далай-лама XII	1857—1875	1873—1875	འཕྲིན་ལས་རྒྱ་མཚོ་ ‘пхрин лас ргья мтшо	Chinlai Gyaco	Тринле Гьятсо
13.	Далай-лама XIII	1876—1933	1895—1933	ཐུབ་བསྟན་རྒྱ་མཚོ་ тхуб бстан ргья мтшо	Tubdain Gyaco	Тхубтан Гьятсо, Тхуптен Гьятсо
14.	Далай-лама XIV	1935 —	1950 —2011	བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ་ бстан ‘дзин ргья мтшо	Dainzin Gyaco

× «Далай-лама» лауазымы бірінші мен екінші Далай-ламаларға тек олардың өлімдерінен кейін берілді.

×× Тоғызыншы Далай-лама ресми түрде таққа отырғанымен, шынайы билігі болмаған.