Дегенерация

Дегенерация(лат. degenero – біртіндеп жойылу) – табиғаттағы тірі организмдердің эволюциялық даму бағытының бірі. Кейінгі кезде дегенерацияны катагенез және регресс деп те атап жүр. Табиғаттағы кейбір түрлердің көбейіп, таралу аймағының ауқымды болуы – сол түрлердің құрылымдық деңгейінің қарапайымдала түсуіне әкеліп соғады. Жалпы дегенерация биологиялық прогреске жол ашады. Бұл көп жағдайда паразитті немесе бір орында бекініп тіршілік ететін түрлерге тән. Мысалы, паразитті тіршілік ететін өсімдіктердің тамыры, жапырақтары болмағандықтан, фотосинтез процесі жүрмейді. Мұндай өсімдік түрлері тек өздері бірге тіршілік ететін иесінің есебінен өсіп, көбейеді. Паразитті тіршілік ететін таспа құрттардың (өгіз және шошқа цепендері) сезім, ас қорыту мүшелері жойылған, ал жүйке жүйесі қарапайымдала түскен, оның есесіне өзіне ғана тән сорғыштары, тісшелері, бекитін қармақшалары, т.б. жақсы дамыған. Сол мүшелері арқылы олар өз иесінің ішегіне бекініп тіршілік етеді. Мұндай құрттардың жыныс мүшелері өте жақсы дамыған. Мысалы, өгіз цепені өзінің 18 – 20 жылдық тіршілік ету кезеңінде 11 млрд-қа жуық жұмыртқа береді. Соның нәтижесінде олар табиғатта кеңінен таралып, өз түрін сақтап қалады. Дегенерация нәтижесінде организмдердің дербес дамуында жеке ұлпалардың және мүшелердің құрылым деңгейі қарапайымдала түседі. Мысалы, бақаның дернәсілінің (шөмішбалықтың) құйрығы бірте-бірте жойылып, ересек бақаға айналады; қ. Регресс. Морфологиялық-физиологиялық кері кету. Бұл ағзалардың отырған күйде өмір сүру немесе паразиттік тіршілікке көшуіне байланысты жекелеген мүшелері мен жүйелерінің жойылуы (редукция). Осы қайшылық жағдайларға қарамастан, дегенерация дегеніміз - бұл да биологиялық алға басу табыстарына жету жолы. Көбінесе паразиттер, жоғары жаралымды иеде паразиттік жолмен тіршілік етсе, өркендей алады. Мәселен, арамтозғанақ (повилика) өсімдігі тек мүшелері: тамыр және жапырақтарын ғана емес, тіпті хлорофилін, сонымен бірге фотосинтезге бейімділігін де жойды. Өзге паразиттер тәрізді арамтозғанақ иесінің сөлімен қоректенеді. Алайда ол жақсы бейімделген гүлді өсімдіктерде паразиттік етеді. Соған қоса арамтозғанақ та биологиялық алға басуды бастан кешеді.

Паразиттік жолмен тіршілік ететін таспа кұрттар жүйке, бұлшық ет және тіпті асқорыту мүшелері жүйесін де жойған. Ол қоректі заттарды жабыны арқылы алады. Өзге жануарлардың ішегінде мекендейтін болғандықтан, олардың денесі соруға даяр қорытылған асқа батып жатады. Оның есесіне паразиттерде көбею мүшелері өте күшті дамыған. Бекінген, отырған күйде өмір сүретін формалардың да жүйке және тірек-қимыл жүйелері редукцияға ұшырайды (шала дамиды немесе толық жойылады). Өзгеріс дәрежесінің әр түрлі болуы мүмкін, алайда себебі әрқашан біреу ғана болады. Тіршілік етуі сылбыр болған кезде «тез өзгеретін» мүшелер қажет болмай қалады. Мысалы, сылбыр сүзетін қосжақтаулы ұлулар миын ғана емес, басың да жойды. Ал олардың белсене жүзетін туыстасы - басаяқтылар класына жататын сегізаяқ миының және көзінің өте жоғары дамығаны үшін «жәндіктер өлемінің приматы» деп аталған. Күндердің күнінде ароморфоз, жаңа ортаға орнығатындай жаралым деңгейін жалпы көрсе де орасан көп әр алуан ортаға беймделушілікке орын береді. Олар жаңа орталарға толығырақ орналасуға жәрдемдеседі. Дегенерация сирек кездессе де, аромор- фоздан жиірек кездеседі.