Доссор мұнайшыларының ереуілдері

Доссор мұнайшыларының ереуілдері — Доссор мұнай кенішінде 1913 жылы 2–7 маусымда болған экономикалық және саяси толқу. Ереуілшілер жалақыны 25–30% арттыруды талап етті. Мұнай кәсіпшілігінің қожасы ереуілге шыққан жұмысшылардың бұл талабын орындады. 1914 жылы 5 қаңтарда Доссор жұмысшылары кәсіпшілік қожасының алдына 8 сағаттық жұмыс күнін белгілеу, жалақыны көбейту, жұмысшылардың әлеуметтік жағдайын жақсарту сияқты 15 тармақтан тұратын әлеуметтік-экономикалық талаптар қойды. Бұл ереуілге “Ембі” акционерлік қоғамының жұмысшылары да қатысып, ереуілшілердің жалпы саны 600-дан асты. Ал 1914 жылы 9 қаңтарда жұмысшылар 25 тармақтан тұратын талап қойып, ереуіл комитетін құрды. 1500-дей адам қатысқан бұл ереуіл полицияның араласуымен басылды, 162 адам жұмыстан шығарылды. Доссор жұмысшылары 6 тамызда тағы да ереуілге шығып, өз мүдделерін білдірді. 1916 жылы жұмысшылардың толқулары үлкен ереуілге ұласты. Бұл ереуіл Орал — Ембі акционерлік қоғамы кәсіпорындарының жұмысшыларына да қатты әсер етті. Доссор мұнайшыларының ереуілдері он алтыншы жылғы ұлт-азаттық көтерілісіне ұласты.

Ереуіл себептері

Кенді аймақты игеруге байланысты саяси-әлеуметтік өмірде де айтулы жаңалықтар болды. Тіршілігін мал бағумен байланыстырып күн кешкен бабаларымыз ата кәсіптен қол үзіп, жұмысшылыққа төселді. Кәсіп иелері өндіріске қазақтарды көптеп тартуға мүдделі болды. Өйткені қазақ болмашыға разы болып, мол дүниеден құралақан қала беретін. Соның салдарынан бірдей еңбегіне кем ақы тиетін. Бұның кәсіпкерлерге тиімді болғаны айдан анық. Мысалы, 1916 жылы «Ағайынды Нобельдер» серіктестігінің Мәтенқожадағы бұрғылау тобында істейтін май құюшы Бахин күніне 1,5 сом алса, сондай жұмыстағы қазақ Батырәлиевке 1 сом 20 тиын төленген. Осы қоғамның бұрғылаудағы қара жұмысшы орысқа күніне 1 сом жалақы тағайындалса, қазақ жұмысшысына 90 тиыннан белгіленіпті. Доссордың №5 учаскесі 3-ұңғымасы бойынша берілген ақпарда 1913 ж. қазан айында 14 дюйімдік тұрба соғумен айналысқандары, барлығы 34 сажын болатын 34 тұрба жасалғаны туралы айтылады.

Жұмыс күні 10-11 сағатқа созылатын. Жұмысшылар қит етсе жазаланып, жалақысы кесіліп, айыппұл төлейтін, әйтпесе жұмыстан қуылатын. Кәсіп иелері зорлық, зомбылық, қорлау дегеннің небір сұрқияларын ойлап табатын. Еңбекті қорғау мен қауіпсіздік техникасы ережелерінің сақталуына да мән берілмейтін. Соның салдарынан өндірісте жазатайым жағдайлар жиі кездесетін. Мертігу, болмаса жарақаттану қазақ ағайынның арасында көбірек кездесетін. Өйткені олар әлі де жаңа жұмысқа төселіп кеткен жоқ-ты. Мысалы, 1916 жылы «Ағайынды Нобельдер» серіктестігіндегі бұрғылау қондырғысының жұмысшысы Сарбөпиев Төкен түйгіштейтін қашауды айналдыра бастаған кілтшіге көмектесу үшін ұмтылғанда винт толқып кетіп, төсеме тақтадан жерге құлаған. Мұнараның қырына басы мен мойынын соғып, үлкен жарақат алған. 1915 жылы 12 ақпанда Ракөш зауыттарының бірінде домкратпен жұмыс жасап жүрген қара жұмысшы Шалтаев Желдекбай жұмыс ыңғайын білмей икемсіз қимылдап, өз өліміне өзі себепші болған.

Ауыз судың тапшылығы, азык-түліктің жеткіліксіздігі адам денсаулығын нашарлатып жіберді. Жұмыскерлердің ауруға шалдығуы жиілеп, олардын арасында әртүрлі індет жайлады. Осындай жағдайды 1912–1913 жылдары Доссорға келген инженер А. Замятиннің жазбаларында былай делінген: «Өткен жазда Доссорда судың жетіспеуінен жұмысшылар іш сүзегімен ауырды. Мұның әсерінен көптеген адам құрбан болды». Қожайындар жұмыста әкіреңдеумен қоймай, қазақтарды басқа ұлттардан төмен санап, басынуға жол беретін. Онын үстіне «баран», «киргиз» деп кемсітетін. Жәбірлеу мен боқтаудан кәрі де, жас та көз ашпады. Кәсіп иелері ұлт араздығын бықсытып, адамдарды қырқыстырып қойды.

Ереуілдер

1900 жылы тамыз айында Қарашүңгілден Доссорға тұрба тасымалдау керек болды. Оны жеткізуден кіреші қазақтар бас тартты. Себебі - бұлар айына 20 сом беруді талап қылған, қожайындар 18 сомға жалдамақ. Ақыры қазақтар кетіп қалды. Жұмысшы болмағандықтан бұрғылау тоқтады, ереуілдің кесірінен жұмыс жүргізілмеді. Доссор кәсіпшілігінің 4-учаскесіндегі №3 ұңғыманың бұрғылау күнделігінде осылай жазылған. Бұл кәсіпшіліктің ресми ашылуынан 5 ай бұрын болған оқиға.

1912 жылы 7 маусымда «Ембі» АҚ жұмысшылары ереуіл жариялап, жалақыны өсіруді талап еткен. Әкімшілік қанағаттандыруға мәжбүр болған. Бұрғылау шебері Я.Григорьев жоғарыда айтылған журналға 1913 жылы 5–11 қаңтарында ереуіл болғанын жазған. 1913 жылы 2–7 маусымда Баку жұмысшыларының ықпалымен өткен “Жайық-Каспий” қоғамындағы ереуіл нәтижесінде жалақы 25–30% өсірілген. Іле-шала 3 шілдедегі «Ембі» АҚ жұмысшыларының толқуы 5 күнге созылды.

Үлкен топтаскандық танытып, ұйымшылдықпен өткен 1914 жылы 8 қаңтарда басталған «Ембі» коғамы жұмысшыларының ереуілі еді. Бұл күні қоғамның 617 жұмысшысы жұмысты тастап, қожайындарына 15 баптан тұратын талап қойды. Олардың бастылары: еңбек ақыны өсіру, оқу орнын, кітапхана ашу, өндірісте жарақаттанып, еңбекке уақытша жарамсыз болса өтемақы жасау, есеп айырысу кітапшасын және 13-сыйақы төлеу, жұмысшыларға адамгершілік көзқарас, т.с.с. еді.

Ереуілшілерге 9 қаңтарда «Жайық-Каспий» қоғамының жұмысшылары қосылды. 1 мыңнан астам адам жұмысқа шықпады. Кәсіпшіліктер тұрып, қожайындар шығынға батты. «Ембі» қоғамының май қазаны жарылып, 19 мың тонна мұнай сорға кетті. Қорыққаннан «Ембі» қоғамының басқарушысы қойылған 15 талаптың 14-ін орындауға келісті. Ереуілшілер 12 қаңтарда жұмысқа шықты. Өз талаптары орындалмаған «Жайық-Каспий» қоғамының жұмысшылары ереуілді жалғастыра берді. Стачкалық комитет кұрылды. Ереуілді басу мақсатымен Доссорға округтік инженердің міндетін атқарушы А. Николаевский мен Гурьев оязының бастығы полковник Завьялов келеді. Бірақ ереуілшілер мойымайды. Ақыры кәсіп иелері 23 талаптың 18-ін орындауға келіседі. 160 адам жұмысқа кірісіп, 181 адам есеп айырысады.

Ереуілге Ресейден, Бакуден келген саналы жұмысшылар басшылық жасайды. Солармен иықтаса жүріп, Мұқанбетқали Сартов, Сисенғали Нұрымов, Сұлташ Тағыбергенов, Аққали Айбаров, Аққали Аустниязов, Бораш Жұбатқанов, Қалман Төрәлиев және басқа қазақ жұмысшылары күрес мектебінен өтті. 1917 жылы наурыздың орта шенінде Доссор, Мақат кәсіпшіліктері мен Ракөш зауыттарының жұмысшылары манифестация ұйымдастырып, 8 сағаттық жұмыс күнін талап етті. Фабрика-зауыт комитеттері кұрылды.

Көп кешікпей осы үш комитеттің өкілдерінен Ембі ауданының Біріккен фабрика-зауыт комитеті құрылып, оның төрағалығына Крюков, мүшелері болып Антонов, Лысянский, Кочнев және басқалары сайланды. Мұнайшылар өздерін қорлап, талай озбырлық көрсеткен қожайындарын, олардың жалдапқорларын жұмыстан қуды. Доссорда зәбірі өткен бұрғылау шебері Спирин тәшкеге салынып, басқарма үйінің алдына төңкеріліп тасталды. «Төңкерілген тәшке» оқиғасы Ракөш зауыттары мен Новобогат кенішінде де қайталанды. Ереуілдер ұлғая берді: 23 наурызда Доссор жұмысшылары жылдық еңбек ақының 10 пайызы мөлшерінде көтермелеу сыйлығын беруді және жалақыны 20 пайызға өсіруді талап етіп көшеге шықты. Сәуірде болған ереуілден кейін фирма қожалары 8-сағаттық жұмыс күнін белгілеуге мәжбүр болды.

Дереккөздер

Қазақ энцклопедиясы