Драматургияның бүгінгі жайы мен алдағы міндеттері

«Драматургияның бүгінгі жайы мен алдағы міндеттері» («Современное состояние драматургии и ее задачи»), жазушының мақаласы.

Бастауы

Қазақстан кеңес жазушыларының 1934 жылы 12-18 маусымда Алматы қаласында өткен 1-съезінде жасаған баяндамасы. Алдымен «Казахстанская правда» газетінің сол жылғы 20 маусымдағы, бұдан соң «Қазақ әдебиеті» газетінің 7 шілдедегі санында «Әуезұлы Мұхтар жолдастың баяндамасы» деген қосалқы тақырыппен жарияланды. Баспа бетінде қайта жарияланбаған, қолжазба сақталмаған.

Шарттары

Жазушы бұл баяндамасында жаңа үлгідегі социалистік реализм драматургиясының жаңаша, саяси-таптық мағынасы оның 1) тақырыбынан, 2) драмалық түйінінен, 3) тұлғасынан (образынан), 4) сюжетінен (әңгіме өнерінен) көрінетін болады деп, драматургия жанрын игерудің теориялық өзекті мәселелерін атап, жеке туындыларды осы тұрғыдан саралап, талдап қарастырады.

Автор драматургияның негізгі шарттарының ішінде алдымен тақырыпты атайды. Әдебиеттің қай жанрында болсын, әсіресе драматургияда дұрыс таңдалған тақырыптың атқарар қызметі үлкен. Әрине кез келген өмір құбылысы, дәуір тынысы көркем шығармаға тақырып болады. Деген-мен заман талабы, қоғам қажеттілігі тұрғысынан кекейкесті зеру тақырыптарды саралап, солардың мүмкіндіктерін, табиғатын, ерекшеліктерін ескеріп отыру, оны жете игерудің жол-жобасын да талдап-қарастыру қажет. Айталық, 30-жылдары, жаңа өндірістік, тұрмыстық қатынастар орныға бастаған дәуірде әдебиетіміздегі жаңа жанрлардың туып, өсіп-даму кезеңінде оның өмір шындығымен, күнделікті өмір құбылыстарымен етене жақын, тығыз байланысты болуын өмір қажеттілігі де, өнер мұраты да аса қажет етті. Драматургияның екінші шарты ретінде автор драмалық түйінді атайды, өйткені «социалистік реализм драмасында түйін-субъективтік ұжданшылдық емес, объективті қоғамшылдықтан туған түйін. Түйінде уақиғаның саяси-қоғамдық сыры ашылатын болсын». Енді осыған тығыз байланысты драматургияның келесі шарты - тұлғаның (образдың) да жаңаша жасалуы қажет деп санайды.

Тұлға қоғамдық күй мен жекеліктің бірлігінен туу керек. өмір шындығын, қоғам болмысын адамның жекеше пішінін толық айқын кейіптеу арқылы көрсету қажет, яғни адамның іші терендеу қажет. Тартыстың себебі, түйін байланысы үстірттеу болмай, терең тамырларды бойлау керек. Сонда пьеса проблемалы пьеса болады деген пікір айтады. Осы тұрғыдан автор өзі сол кезеңдегі алдыңғы қатарлы туындылар деп тапқан Бейімбеттің «Майдан», «Талтаңбай», Ілиястың «Түрксіб» пьесаларын тілге тиек етеді. Драмалық шығарманың негізгі шарттарына тығыз байланысты төртінші белгісі ретінде автор сюжет жинақылығын атайды. Талданып отырған пьесалардың көпшілігінде осы шарттың да ойдағыдай орындала бермейді, «...драмалық түйін - қақтығыстар дастан үлгісінде, шұбалаң күйде қалыптанады. Уақиғалар да жай, сылбыр өршиді. Тартыстың дәл өзімен тығыздалған сюжет боп жедел басып, жепіріп, қаусырып жетіп отырмайды. Драма заңы соны керек етеді. Дастанша жай әңгімелеу, баяу суретпен өрбу-пьеса сюжетіне жол емес». Әрине, көлемі белгілі мөлшермен шектелетін, аз уақыт ішінде көрермен алдында бар бітімімен бой жазуға тиіс шығарма ерекше жинақы ширақтықты, динамикалықты қажет етері сөзсіз. Жазушыларымыздың схематизмнен арылып, өмірді тереңірек зерттеп, жаңа өмірдің кейіптік мазмұнындағы өзгерістерді шыншылдықпен топтап көрсету қажеттігін баса айтады. Автор өзінің жазып жүрген «Октябрь үшін», «Тартыс», «Айман - Шолпан» пьесалары мен әңгіме-өнерктерін және күнделікті еңбегін жаңа жолға түсудегі алғашқы тәжірибелері ретінде атап көрсетеді.