Есек пен бұлбұл

«Есек пен Бұлбұл» («Тойған есек шөпті оттап маңайдағы...») - Абайдың 1898 ж. И. А. Крыловтан аударған мысал өлеңі. Әрқайсысы 4 тармақты 7 шумақтан тұрады, көлемі 28 жол. Түпнұсқаның мазмұны аудармада дәл берілген. Соған қарамастан, Абайдың мысал өлеңіңде тыңнан қосылған, не болмаса алынып тасталған жолдар бар. Орыс ақынының туындысында есек бұлбұлды көріп: «Достым, тындашы. Жұрттың бәрі «сені» керемет әнші», - деп мақтайды. - Мен сенің әніңді тыңдап, сенің шын шебер әнші екендігіне көз жеткізгім келеді», - дейді. Абай есекті бұлбұлға бірден кезіктірмей, алдымен есектің жай-күйінен хабар береді. Бұлбұл әнін орыс ақыны 12 жолмен суреттесе, Абай оны 8 жолмен-ақ дәл жеткізеді. Түпнұсқада Крылов алдымен желдің тынып, құстар шуылының басылғанын айтып, содан кейін барып малдың жатқанын, қойшының елтіп тыңдап тұрғанын суреттесе, Абай әнді алдымен тыңдатып, табиғатты соңынан елжіретеді. Сөз суреттерінің орны ауысқанымен, аударма сол қалпында шыққан. Бұлбұл әнін тыңдап болған соң есек оған: «Әнің жақсы екен, бірақ сенің әтеш әнімен таныс емес екендігі өкінішті-ақ. Содан бір азырақ үйренсең, бұдан да жақсы болар еді» дейтін 6 жолды Абай 4 жолмен береді. Крылов мысалы «Құдайым бізді де осыңдай сарапшылардан сақтасын» деген бір-ақ жолмен қорытындыласа, Абай айтқысы келген ойын: «Демеймін жұрт мақтасын, Я жақсын, я жақпасын Сүйтсе де мұңдай сыншыдан Құдайым бізді сақтасын», - деген 4 жолмен түйіндейді. Өлеңнің бастапқы 6 шумағы 11 буыңды, соңғы 7-шумағы 7 буынды қара өлең ұйқасымен (-а, -а, -б, -а) кестеленген. Ал Крылов өлеңі 6, 8, 9, 12, 13 буынмен өрнектелген, көлемі 29 жол. Туынды алғаш 1909 ж. Санкт-Петербургте жарық көрген «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұғылының елеңі» жинағында жарияланды. Мүрсейіт қолжазбаларыңда түпнұсқасы бар. Шығарманың басылымдарында аздаған текстол. өзгерістер кездеседі. 1945, 1954, 1957 жылғы жинақтарда 1-шумақтың 3-жолы «Қаңғырып өлкені өрлеп келе жатып», 7-шумақтың 1-жолы «Демеймін мені мақтасын» түріңде басылса, 1977 жылғы жинақта бүл жолдар 1933 жылғы басылым негізінде «Тентіреп өлкені өрлеп келе жатып», «Демеймін жұрт мақтасын» болып түзетілген.

Өлең

Тойған есек шөпті оттап маңайдағы

Сонырқап шатқа кетті қай-қайдағы.

Тентіреп өлкені өрлеп келе жатып,

Жолықты бір бұлбұлға тоғайдағы.

Сенбісің ақын бұлбұл, жаңа көрдім,

Атыңа жұрт мақтаған құмар едім.

Бір сайрап берсең, қалқам, өзім естіп,

Рас па екен жұрттың сөзі, сынар едім.

Өнерге салды бұлбұл сонда аңыратып,

Шыңғыртып, шымырлатып, сорғалатып,

Мың түрлі күйге салып толқынтады,

Маңайда жан біткенді таңырқатып.

Қой жатыр, қойшы тыңдап тұрды елбіреп,

Көзіне қып-қызыл боп жас мөлдіреп.

Жел соқпай, құс шуламай, бәрі жым-жырт,

Әнге көңіл жіберіп тұрды елжіреп.

Бұлбұл болды, тосып тұр есек сөзін,

Есек жерге қаратып екі көзін:

"Іш пыспай-ақ тыңдарлық бар екенсің,

Әттегене-ай, білмепсің әтешті өзің!

Екенсің ән салуға сен-дағы епті,

Сен біраз әтеш әнін үйрен!"— депті.

Бұл сықылды сыншының сөзін естіп,

Көз көрмеске бұлбұл да ұшып кетті.

Демеймін жұрт мақтасын,

Я жақсын, я жақпасын.

Сүйтсе де мұндай сыншыдан

Құдайым бізді сақтасын.