Жылқылар тұқымдасы
Жылқылар тұқымдасы (Equidae) — үшінші саусағы жақсы дамып, екінші, төртінші саусағы терінің астында жататын кішкене шаша немемсе шабақ сүйекке айналған. Жылқылардың ұзын құйрығы және өскелең түгі болады.
| Жылқылар Қазбалық ауқымы: 54–0 Ma Early Эоцен-Holocene | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Ғылыми топтастыруы | ||||||||||||
|
Жылқылардың құйрығы түбінен ұшына дейін ұзын қылдармен жабылып тұрады. Олардың көпшілігінде біркелкі болады. Атақты саяхатшы Н. М. Пржевальский ашқан жабайы жылқылардың бір ғана түрі Орталық Азияның батыс бөлігіндегі таулы далаларды мекендейді. Оларды осы ашқан оқымыстының атымен Пржевальский жылқысы деп атайды.
XIX ғасырдың орта кезінде жабайы жылқылар орыс дала-сының оңтүстік бөлімдерінде мекен еткендігі анықталған. Ол жылқыны тарпан деп атаған. Гептнердің (1955) соңғы зерттеуіне карағанда тарпандар өз алдына жеке түр емес, Пржевальский жылқысынан географиялық орны жағынан жекеленген түр тармағы болып саналады. Тарпандар Днепрдің төменгі ағысында өткен ғасырдың 70 жылдарының басында тіршілік еткен. Соңғы тарпанды осында 1876 жылы өлтірген. Жылқылардың барлығы да үйір құрап, тіршілік етеді. Ашық далалы жерлерді мекендеуіне байланысты көптеген бейімделушіліктер пайда болған; тез қозғалу, құлынын ұзақ уақыт көтеру және құлыны туысымен анасына ілесіп жүріп кету тағы басқалар. Кондилатрлардан таралған. Палеоценнен белгілі. Дамуының жоғарғы денгейі эоценмен олигоценде байқалған, (500 түрі болған). Көпшілігі миоценде жойылған. Тақтұяқтылар ірі жануарлар. Қазіргі уақытта 3 тұқымдастары бар: жылқы, салпы ерін және мүйізтұмсық тәрізділер, рика, Азия, оңтүстік Америкада таралған. ТМД-да Жылқы тәрізділер кездеседі, тарпан, 1 жойылған) мен құлан. Шөлді далалық, орманды-далалық кейбір түрлері тропикалық орманда тіршілік етеді. Шөп қоректілер. Полигамдар. Желіні жұп емшекті. Бір кұлын табады. Тарпан мен жабайы есек қолға үйретілген. ХТҚО Қызыл кітабымен, (12 түр мен 3 түрше) КСРО Қызыл кітабына, (1 түрше) енгізілген.[1]
Туысы өңдеу
Қазіргі жылқылар туысына төрт түрі жатады.
- Зебра немесе жолақты ат (лат. E.hipptigris). Бұл жануарлар Африканың ашық далалы жерлерін мекендейді. Оның құйрығының ұшында ғана қылы болады.
- Есек (лат. Equus asinus) — түсі біркелкі, құлағы ұзын, құйрығы зебрдікіндей. Жабайы есектер Эфиопияның солтүстігінде, Сомалиде және Эритриде сақталған. Үй есектері солардан шыққан.
- Құлаңдар мен онагрлар (лат. Equus hemionus) — оларды жиірек есектерге ұқсатады, көпшілік ғалымдар жылқының қарапайым түрі деп те атайды. Түсі ашық, құлағы қыска, Азияның шөлейтті жерлерінде (Түркмения, Иран, Ауғанстан, Моңғолия, Қытай, Тибет, Батыс Үндістан т.б.) кездеседі.
- Нағыз жылқылар (лат. Equus prgewalskii). Олардың түсі біркелкі болады. Құйрығы түбінен ұшына дейін ұзын қылдармен жабылып тұрады. Атақты саяхатшы Н.М.Пржевальский ашқан жабайы жылқылардың бір ғана түрі, осы заманда Орталық Азияның далаларын мекендейді. Пржевальский жылқысына ұқсас жабайы жылқының бір түрі тарпан (E.gmelini) Украина жерінде осыдан жүз жыл бұрын құрыған.
Тарпан өңдеу
ХIX ғасырдың орта кезінде жабайы жылқылар орыс даласының оңтүстік бөлімдерінде мекен еткендігі анықталған. Ол жылқыны тарпан деп атаған. Гептнердің (1955) зерттеуіне қарағанда тарпандар өз алдына жеке түр емес, Пржевальский жылқысынан географиялық орны жағынан жекелеген түр тармағы болып саналады. Тарпандар Днепрдің төменгі ағысында 18 ғасырдың 70 жылдарының басында өмір сүрген. Соңғы тарпан 1876 жылы өлтірілген.
Табиғаты өңдеу
Жылқы тұқымдасына жататын ағзалар үйір құрап тіршілік етеді. Ашық далалы жерлерді мекендеуіне байланысты көптеген бейімделушіліктер пайда болған: тез қозғалу, құлынын ұзақ уақыт көтеру және құлыны туысымен анасына ілесіп жүріп кету т.б.«[3]
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3
- ↑ Биология - Алматы "Мектеп" баспасы 2009.
- ↑ Омыртқалылар зоологиясы», С. П. Наумов, «МЕКТЕП» баспасы, Алматы 1970, бет 254.