Жырға (тақия)
Басқа мағыналар үшін Жырға деген бетті қараңыз.Жырға – қазақ қыздарына арналып жасалған қымбат тақия түрлерінің атауы. Тысына жұмсалатын материалдар әртүрлі. Бірақ, көбінесе, барқыт пен пүліш сияқты сәнді көрінетін, әрі берік маталар қолданылды. Мұндай тақияларды әртүрлі әшекей бұйымдарымен мол безендірді. Жырғаның маңдайша тұсы мен екі жағына, кейде артына асыл тастардан жасалған салпыншақтардан басқа ақық, гауһар, жақұт, маржан сияқты асыл тастар қондырылды.
Тақияның этностенуі
Этнографиялық деректерге қарағанда, Қазақстанның батыс өңірінің қазақтары жырғаны таза күмістен алтынмен аптап, көздеріне асыл тастар қондырып та жасаған екен. Соның бірі – Түркіменстандағы Красноводск қаласының қазақтары арасынан табылған күміс тақия. Ол құрамының тазалығына байланысты ұрғашы немесе ақ деп аталатын күмістен жасалып, алтынмен тұтас апталған. Жасалу мерзімі – ХІХ ғасыр. Қазір Лондон қаласында жеке коллекцияда сақтаулы. Жырғаның осы түрінің ерекшелігі, оның пошымы таза түркімендік үлгімен жасалған. Бірақ, ондағы өрнектердің мотивтері және олардың тақияның бетіне түсірілу техникасы, яғни өрнектермен безендірілу және ақық тастармен әшекейлену тәсілдері – таза қазақы үрдіс. Тақияның түркімендік пошымының осындай қазақы эстетикасын, яғни «қазақылануын» әртүрлі этномәдени орталарда сырттың енген кез келген құбылыстардың, бұйымдардың жаңадан «қорытылып» түзіліске түсіп отыратындығын білдіретін этностену деп аталатын заңдылықпен түсіндіруге болады.
Сипаты
Сирек кездесетін аса сәнді осы жырғаның (суретте) сипаттамасы: астарына мата салынған, керегесіне айналдыра асыл тастардан қас қондырылып, күміс шынжырлы салпыншақ, шұбыртпалар тағылған. Жайпақтау төбесіне жұлдыз бейнесі өрнектеліп, айналдыра сірке түсіріп әшекейленген. Жырғаның төбесіне үкі тағылмайды. Сіркеленген жұлдыз өрнегінің қақ ортасы күмістің өзінен дөңестеліп жасалып, бетіне сірке түсірілген. Жырғаның диаметрі 17,5 см, айнала шеңбері 57 см, керегесінің биіктігі 5 см, салмағы 620 гр. Төбесінде 9 қырлы жұлдызша және оны айналдыра орналастырылған 9 жасыл түсті перуза тастары бар. Сонымен бірге 72 ұсақ көз қондырылған, 3 қатар ширатпа, сіркенің ұшы 3 түйір тамшы тәрізді сіркемен көмкерілген. Керегесі айналдырыла бірдей 10 бөлікке бөлініп, олардың ортасында ұзындығы 19 мм, ені 14 мм болатын ақықтан 10 көз орнатылған. Әр сегменттің шетінің төртбұрышына ақықтан 4 көз, маңдай тұсына келетін тең ортасына 16 көз орнатылған. Оның екі жағына сопақша 2 ақық қондырылған. Жырға керегесінің төменгі жиегіне дм 52 мм болатын алтындалған дөңгелек табақша ілінген, ортасына дөңес келген (жазықтықтан 15 мм көтеріңкі) 1 ақық орнатылған. Айналдыра 24 көз қондырылған. Ортадағы тойнақтың екі жағына (арасы 88 мм) ұзындығы 10-11 см-дей күмістен төрт қырлап өрген шынжыр бекітілген. Жырға ернеуінің қалыңдығы – 2 мм. Астарына екі жағы да қызыл түсті шақпақ бедерлі мата салынып, оның жиегі қара түсті жіппен шалып тілілген. Жырға керегесіндегі көздердің жоғарғы және төменгі жағынан (тоғыз жерден) тесік тесіліп, астарлық мата осы тесіктерден өткізілген жіппен тігілген. Астарды жырғаның төбесіне екі жерден тігіп бекіткен.[1]
Дереккөздер
- ↑ ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9
Әдебиеттер
- Қазақстан Республикасының Ұлттық мұрағаты – материалдарынан;
- ОМЭЭ – материалдарынан.