Жүзгін

Жүзгін, жүзген, дүзген, қандым (лат. Calligonum) – тарандар тұқымдасына жататын ағаш не тармақталған бұталар.

Жүзгін
Calligonum polygonoides
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Өсімдіктер Бөлімі: Гүлді өсімдіктер Табы: Қос жарнақтылар Сабы: Caryophyllales Тұқымдасы: Polygonaceae Кіші тұқымдасы: Polygonoideae Тегі: Calligonum L.
Species
see text.

Солтүстік Африка, Азия және Еуропада кездесетін 80-ге жуық түрі белгілі. Биіктігі 40 см-ден 7 м-ге дейін болады. Жапырағы өте ұсақ, ұзынша ине тәрізді. Гүлі қос жынысты, ақ не қызғылт түсті, хош иісті. Жемісі – қатты қабықты ұсақ жаңғақша. Жүзгіннің негізгі тамырының ұзындығы 1,5 – 2 м, ал көлбей өскен тамырының ұзындығы 12 – 20 м. Жүзгін тұқымынан, атпа тамырларынан өсе береді. Топырақ талғамайды, қуаңшылыққа төзімді; құмда, тасты жерде де өседі. Жүзгіннің 80-ге жуық түрі бар. Қазақстанның шөл, шөлейтті далаларында 30-ға жуық түрі кездеседі. Қызыл жүзгін (Callіgonum aphyllum), елек жүзгін (Callіgonum jucnceum), тікенді жүзгін (Callіgonum cetosum) кең таралған. Жүзгіннің отындық, жемшөптік маңызы бар, сусымалы құм мен қарды тоқтату үшін де өсіріледі. Жас бұтағы мен жемісін түйе, қой мен ешкі сүйсініп жейді.

Жүзгін - жапырақсыз, жасыл өркенді, бунақ-бунақ болып өсетін бұталы өсімдік. Сыр өңірі, Аралдың шығыс бетіндегі шөлді аймақта өсетін жүзгінді түйе малы сүйсініп жейді. Жаз басында гүлдейтін жүзгінді жайылымға зауқын арттырады деп қой мен түйені жаяды. Шөлейт жердің түрғындары жүзгінді баялыш, теріскен, шимен араластыра өріп, арасына құм салып қалап, желде ықтасын, аязда суық өткізбейтін жылы қора соғуға көп пайдаланады. Сондай-ақ жүзгіннен түйенің мұрындығын жасаса, түйе танауын іріңдетіп, қабындырмайды делінеді. Ел аузында «Түйе айтыпты» деген төмендегідей жыр жолдары кездеседі:

Мұрындыгым дүзгеннен болсын,

Төсегім күлден болсын,

Бұйдам алалы болсын,

Жабуым шималы болсын,

Өспегенде немене.