Жәндікқоректі өсімдіктер
Жәндікқоректі өсімдіктер немесе жыртқыш өсімдіктер – ұсақ жануарларды, негізінен жәндіктерді аулауға және қорытуға бейімделген 19 тұқымдастың 600-ге жуық өсімдік түрлерінің жиынтық атауы[1]. Осылайша, олар өздерінің қалыпты автотрофты тамақтануын (фотосинтез) гетеротрофты қоректену формасымен толықтырады. Нәтижесінде, жыртқыш өсімдіктер өздерінің ақуыздарының синтезі үшін топырақтағы бейорганикалық азотқа аз тәуелді болады.
Жәндікқоректілер - бұл әлемнің түкпір-түкпірінде кездесетін көпжылдық шөптесін өсімдіктер. ТМД аумағында екі тұқымдасқа жататын төрт туыстың 18 түрі бар: Росянкалық және Дүңгіршектер тұқымдасы (Lentibulariaceae).
Нағыз жыртқыш өсімдіктер бес түрлі гүлді өсімдіктер тобында дербес дамыған деп есептеледі[2][3].
Тарихи ақпарат және зерттеу өңдеу
Жәндікқоректі өсімдіктер XVIII ғасырда белгілі болды. Венерина шыбынжұты (Dionaea muscipula) туралы алғашқы ботаникалық сипаттаманы ағылшын натуралисті Джон Эллис Карл Линнейге 1769 жылы жазған хатында жасаған. Сонымен қатар, бұл хабарламада ол ең бірінші болып ауланған жәндіктер өсімдіктердің қорегі ретінде қызмет етеді деп тұжырымдаған.
1782 жылы неміс дәрігері Альбрехт Вильгельм Рот жәндіктерді аулау үшін росянка жапырақтарының ерекше қозғалыстарын сипаттап, Эллистің мұндай өсімдіктер [[омыртқасыздар|омыртқасыздармен] қоректенетіндігі туралы болжамын дамытты.
1791 жылы Уильям Бартрам өзінің Солтүстік Америка штаттарына саяхаты туралы кітабында жәндіктерді аулауға арналған құмыра жапырақтары бар Sarracenia тұқымдасының өсімдіктерін сипаттады. Ол бірінші болып «жыртқыш өсімдіктер» терминін қолданды.
XIX ғасырдың басында өсімдіктердің осы тобына жататын бірқатар жаңа тұқымдар мен түрлер сипатталды. Питер Уиллем Корталс 1835 жылы Непентес (Nepenthes) тұқымдасының өсімдіктеріндегі жәндікқоректілік құбылысын сипаттады[4].
Көп ұзамай осындай өсімдіктердің сипаттамаларын терең зерттеуге арналған жұмыстар пайда болды. 1861 жылы Оже де Ляссю Альдрованда (Aldrovanda) тектес өсімдіктер жапырақтарының жанасу мен қозғалысқа сезімталдықты сипаттады. 1868 жылы американдық ғалым Уильям Кэнби алғаш рет Шыбынжұт Венеринаның бездері бөлетін шырынның ас қорыту қасиеттерін көрсетті.
Жәндікқоректі өсімдіктерді зерттеудің келесі кезеңі Чарльз Дарвиннің 1860 жылы Шықшөпті (Росянка) бақылауларынан басталған зерттеу жұмысы болды. Сонымен қатар, Дарвин зерттеулерге ұласқан бірқатар зертханалық тәжірибелер жасады. Ол өсімдіктердің «дәмін» зерттеп, олардың «мәзірін» жасады. Дарвиннің назарына өсімдіктердің тамақты қорыту қабілеті, олардың жанасуға деген жоғары сезімталдығы, яғни жануарларға ұқсас қасиеттері түсті. Бұл жұмыс Дарвинді қызықтырғаны соншалық, Лайеллға жазған хатында ол былай деген:
| “ | Қазір Drosera мені әлемдегі барлық түрлердің шығу тегінен гөрі қызықтырады.
|
” |
Қасиеттері өңдеу
Майысып өсетін сабақтары; Бес күлтежапырағы ақ немесе гүлдері; Темір тектес қылшықтары бар, түсті қызылдау қалемшелі, дөңгеленген тамыржапырақтары бар.
Шыбынұстағыш Венерина өңдеу
Шыбынұстағыш Венерина немесе Дионея - Росянкалар тұқымдасының (Droseracea) танымал түрлерінің бірі. Бұл өсімдік Солтүстік және Оңтүстік Калифорнияның, АҚШ-тың ылғалды да батпақты аймақтарында жиі кездеседі. Дионея жәндіктер мен ұсақ жануарларды тұзағымен аулап, қорек қылатындығымен көпшілікке танымал. Ұзын жапырақтары орта сызықтың бойында шеттері тікенектері болып келген екі қалқан жасай орналасқан. Құрбаны қалқанның ішінде қозғалған кезде өсімдіктің сезімтал қылшықтары жәндіктің қимылымен реттеліп, қалқандары 20 секунд ішінде жабылып қалады да, жәндік торға түседі. Жапырақтың жоғары қабатында орналасқан бездері бөліп шығаратын қызыл шырын жәндікті қорытады. Дионея өзінің азығын толықтай қорытып, осыдан соң жапырақтары басқа жәндіктері аулауға дайыдалады. Алайда, 5-7 рет қорытып болғаннан кейін сол жапырағы қурап, жаңа жапырақтардың пайда болуына жол береді. Шықылдақ өз атауын сезімтал қылшықтары бөлетін гель тәрізді затына байланысты иеленді. Бұл зат күн сәулесіне жалтырайтын таңғы шыққа ұқсайды. Шықшылдақ (росянка) әдетте тропикалық аймақтар мен қоңыржай белдеулерде кездеседі. Олар бүкіл әлем бойынша таралған, бірақ Австралияда көптеп өседі.
Таралуы өңдеу
Жыртқыш гүлдер әдетте Солтүстік және Оңтүстік Америкада, Азияда, Африка мен Аустралияда жиі ұшырасады. Көбіне бұл өсімдіктер АҚШ-тың Атлантикалық жағалауындағы (Флорида штаты, Оңтүстік және Солтүстік Каролина, Нью-Джерси) ылғалды климатта кездеседі. Сондай-ақ, бөлме өсімдігі ретінде де өсіруге әбден болады.
Жәндікқоректі өсімдіктердің негізінен тропиктік аймақтарда кездесетін 6 тұқымдасы, 500-дей түрі белгілі. Қазақстанда 3 туысы, 6 түрі бар.
Сипаттамасы өңдеу
Жәндікқоректі өсімдіктер өздерінің қорегін аулау үшін олардың организмдері әр түрлі және күрделі жағдайларға бейімделген. Мысалы, дүңгіршек жапырақтарында саңылаулары болады, оның қалқаншасы ішке қарай ашылады да, ұсақ жәндіктер оған кіре алғанымен, кері шыға алмай, өсімдікке қорек болады. Тропикте өсетін непентестің жапырақ сағағы құмыра тәрізді болады, оған қонған жәндіктер құмыраның жылтыр ернеуінен өсімдіктің ішіне сырғып түседі де шыға алмайды. Ал дәнелдің (альдрованда) жапырақтарын жабысқақ зат шығаратын қызыл түсті бездер қаптап жатады, оған қонған жәндік кері ұша алмай, өсімдікке жабысып қалады. Шықшөптерден шығатын хош иіске жәндіктер қонған кезде, олардың жапырақтары бүктеліп, жәндіктерді қысып қалады.[5]
Алайда таңсық әрі ерекше өсімдіктерді сүйетін көпшіліктің бағына орай қазіргі таңда мұндай «сүйкімді жыртқыштарды» қарапайым пәтерде де өсіруге мүмкіндік туып отыр. Барлық жыртқыш гүлдерді өз олжаларын ұстау жолдарына қарай үш үлкен топқа бөліп қарастыруға болады:
Шыбыншы Венерина - Бұл өсімдіктің атауы - өсімдіктер мен махаббаттың патшайымы Венераның құрметіне берілген. Ағылшынша атауы: Venus flytrap. Олар табиғатта өрмекші, құрт-құмырсқа және ұлулармен қоректенеді.
Галерея өңдеу
Дереккөздер өңдеу
- ↑ McPherson, S.R. 2009. Pitcher Plants of the Old World. Redfern Natural History Productions Ltd., Poole.
- ↑ Carnivorous plants: Phylogeny and structural evolution // Science. — 1992. — Т. 257. — doi:10.1126/science.1523408 — PMID 1523408.
- ↑ Energetics and the evolution of carnivorous plants — Darwin's 'most wonderful plants in the world' // Journal of Experimental Botany. — 2009. — doi:10.1093/jxb/ern179 — PMID 19213724.
- ↑ Непентес. Басты дереккөзінен мұрағатталған 17 желтоқсан 2009.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 25 желтоқсан 2009.
- ↑ "Қазақ Энциклопедиясы"
|
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |