Зоология институты

Зоология институты - Қазақстанның жан-жануарлар дүниесін зерттейтін ғылыми мекеме. Қазақстан ғылым академиясының құрамында, КСРО ғылым академиясының Қазақ бөлімшесіне қарасты зоологиялық секторы негізінде 1943 жылы құрылған. Институтта 88 ғылыми қызметкер, соның ішінде Ұлттық ғылым академиясының 1 акад., 2 корр. мүшесі, 15 ғылыми доктор және 43 ғылыми кандидаттары жұмыс істеді.

Зоология институты
Құрылған жылы	1943 жыл
Директоры	Ященко Роман Васильевич
Орналасқан жері	Қазақстан
Заңды мекенжайы	050060, Алматы қаласы, Әл-Фараби даңғылы, 93
Сайты	https://zool.kz/

1943 жылы зоология секторының базасы тағы 5 секторды: экология және зоогеография, паразитология, генетика және ауылшаруашылық жануарларының дамуы, халық тәжірибесін игеру және мал шаруашылығын жүргізу секторларын қосып, институт аталды. Институт директоры КСРО ҒА корреспондент-мүшесі В. А. Догель болып тағайындалды.

Зерттеу бағыттары

Институттың 10 лабораториясында (сүтқоректілер, құстар, палеозоология, су жәндіктерінің экологиясы, жәндіктер, жалпы паразитология, паразитоценология, жануарлар генофонды, омыртқасыздарға биологиялық бақылау жасау, жануарларды білезіктеу) жүздеген ғылыми қызметкерлер жұмыс істейді. Институт зерттеулерінің негізгі бағыттары:

• республиканың жануарлар дүниесінің көп түрлілігін сақтаудың теориялық негіздерін жасау;
• хайуанаттар қорын қорғау, оны тиімді пайдалану;
• паразиттер мен олардың иелерінің арасындағы қарым-қатынастардың ерекшеліктері және экологиялық негіздері;
• жануарлар мен өсімдіктер паразиттерімен күресудің биологиялық жолдары;
• биологиялық және техногенді әсерлердің нәтижесінде зиянды және пайдалы жануарлар тобында болатын реттеуші процестерді экожүйелік тұрғыдан талдау;
• организмге тигізетін радиация әсерінің заңдылықтары мен механизмдерін зерттеу.

Басшылары

Зоологиялық сектордың бірінші меңгерушісі болып Снегиревский С.И тағайындалды. Алғашқы экспедициялар Жоңғар Алатауы, Алматы қорығы және Солтүстік Қазақстан жерлеріне ұйымдастырылды. 1934 жылы секторды орнитолог Л.М. Шульпин деген азамат басқарды. 1935–1936 жылдар аралығында КСРО ҒА корреспондент-мүшесі А.А. Бялыницкий-Бируля басқарды. Осы жылдары Алматы зообағы құрылды. 1936-1938 жылдары институтты биология ғылымдарының кандидаты А.В. Афанасьев басқарды. А.В. Афанасьевтің кезінде кеміргіштер жайында зерттеулер жүргізілді. Институтқа академик Е.Н. Павловский мен паразитолог И.Г. Галузоның келуімен паразитология лабораториясы құрылды. Лаборатория кенелер мен олардың таралуы мәселелері бойынша жұмыс жасады. Осы мақсатта Шымкент қаласының шеткі аудандарында паразититологиялық стационар құрылды. Мұнда И.Г. Галузоның бастамасымен кенелер циклы және оларға қоршаған ортаның физикалық факторының әсері жайында зерттеулер жүрді. 1937 жылдан бастап сектор құрылымына селекционер және генетик Н.С. Бутариннің келуімен қойлардың жаңа тұқымын табу, арқар мен тонкорун қойларын будандастыру жұмыстары жүрді. 1946 жылдан бастап институт жұмысын А. А. Целищев басқарды. Бұған дейін А. А. Целищев институт директорының ғылыми істері жөніндегі орынбасары қызметінде болды. Институт штатында осы кезеңде небәрі 55 адам жұмыс жасаған еді. 1946 жылы ғылым академиясының базасына кірген зоология институтының құрылымы өзгерістерге ұшырады. Жаңа лабораториялар (зоогеография, гидробиология, палеозоология) ашылды, қызметкер саны өсті, асперантураға түсушілер саны ұлғайды. Осы кезеңде институтта 4 сектор және 11 лаборатория жұмыс жасады. А.А. Целищев қайтыс болған соң 1950-1951 жылдар аралығында институтты И.А.Долгушин басқарды. 1951 - 1967 жылдары институтты И. Г. Галузо басқарды. И. Г. Галузо басқарған жылдары институтта зоологиялық зерттеулер мен паразитологияның жаңа бағыттары, эксперименталды база, табиғат мұражайы құрылды.

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

1967 – 1971 жылдар аралығында ҚазССР ҒА корреспондент-мүшесі А.А. Слудский басқарды. А.А. Слудский кәсіптік сүтқоректілер, жануарларды қорғау және жерсіндіру жұмыстары бойынша маман. 1971 - 1988 жылдар аралығында зоология институтын ҚазССР ҒА академигі Е. В. Гвоздев басқарды. Жабайы және үй жануарларының гельминтофаунасын, биологиясын зерттеп, қазақстандық экологиялық паразитология мектебінің негізін қалады. Ғалымның басқарған жылдары сирек және жоғалып бара жатқан жануарларды қорғау, сақтау мәселелері зерттелді. 1989-1991 жж. институт директоры болып биология ғылымдарының докторы, профессор А. М. Дубицкий сайланды. Ғалымның қансорғыштармен күресу және патогенді организмдер жайындағы зерттеулері құнды. Тәуелсіздік алған жылдан бастап 1994 жылға дейін институт директоры болып ҚР ҰҒА академигі, профессор Т. Н. Досжанов сайланды. 1995 –2003 жылдар аралығында биология ғылымдарының докторы, профессор А. Б. Бекенов институт директоры болып қызмет етті. Т. Н. Досжанов пен А. Б. Бекенов басқарған жылдары жануарлар әлемінің әралуандығын сақтау мәселелеріне көп көңіл бөлінді. 2003 жылдың қаңтарынан бастап институт директоры қызметіне ҚР ҰҒА академигі, профессор А. М. Мелдебеков болды. А. М. Мелдебеков кезінде институтта қолданбалы зерттеулер жүргізу мәселелері кеңінен қолға алынды. Сонымен қатар, «Зоология институтының еңбектері» баспа бетіне шыға бастады, алғаш рет аймақтық «Қызыл кітап» – «Алматы облысының қызыл кітабы» (2006), «Қазақстанның фаунасы» 30-томдық сериясы жарық көрді. бойынша .

Зерттеулер

XX ғасырдың 30-жылдары КСРО ҒА зоология институтының қазақша филиалы болып құрылғалы көптеген ғылыми зерттеулер жасады. 1938 жылы Қазақстан зоналық станциясымен егеуқұйрықтарды жерсіндіру біріккен жұмысы атқарылды. Зоология секторының алғашқы кезеңінде «Қазақстанның таулы аймақтарындағы сүтқоректілер туралы очерк» (Афанасьев, Варагушин, 1939), «Шу өзенінің төменгі ағысындағы орнитафауна» » (Долгушин, 1939) сынды зерттеу жұмыстары «Известия» газетінің алғашқы нөмірінде жарық көрді. Сонымен қатар, институт республиканың жануарлар әлемін зерттеуге бар күшін салды.

Соғыс жылдарында

Ұлы Отан соғысы жылдарында институт қызметкерлерінің бір бөлігі соғысқа аттанды(И. А. Долгушин, В. М. Антипин, Д. Құлұмбетов, Н. И. Грачев және басқалар.). Ғылыми зерттеулер қайта қаралып, ауыл шаруашылығында қолдану мәселелері қаралды. Экспедициялық зоологиялық отрядтар соғыстың кезінде де тынымсыз еңбек етті. 1942 жылға қарай зоология секторында 5 ғылыми лаборатория: зоология (басқ. А. В. Афанасьев), паразитология(басқ. И. Г. Галузо), ихтиология (басқ. В. А. Догель), ауылшаруашылық жануарлардың даму динамикасы (басқ. М.М. Завадовский), генетика (басқ. Н. С. Бутарин). Аталған ғылыми лабораторияларда барлығы 46 адам жұмыс істеді, оның ішінде 25 ғылыми қызметкер болды.

Институт 1943–1950 жылдарда

Институттың 1943–1950 жылдардағы ғылыми өмірі жануарлардың әртүрлі топтары жайындағы мәліметтерді жинау, республиканың климаттық-ландшафтарында мекендейтін жабайы аңдардың өмір салты туралы зерттеулер жүргізілді. Нәтижесінде жануарлар туралы жалпы мәліметтерді қамтитын монографиялар дүниеге келді. Мәселен: Галузоның 1946, 1953 жылдары жазған «Кровососущие клещи Казахстана» бес томдығы, Орловтың 1957 жарық көрген «Кокцидиозы сельскохозяйственных животных Казахстана» атты еңбегі, Целищевтің 1946 жылығы «Тейлерии и тейлериоз крупного рогатого скота», Слудскийдің 1948 жылы жарық көрген «Ондатра» еңбектері жемісті болды.

Институт 1951–1960 жылдарда

1951–1960 жылдар институт зерттеулері үй және жабайы жануарлардың паразиттетін зерттеумен және жалпы паразитология жұмыстарымен тығыз байланысты. Сонымен қатар, осы жылдары үй жануарларының ауруларын зерттеу мақсатында да зерттеу жұмыстары жүріп отырды. Нәтижесінде «Қазақстан жануарлары» (Афанасьев, Бажанов, Слудский және басқалар1953) ұжымдық монографиясы, «Қазақстан құстары», т. 1 (Долгушин, 1960), «Қазақстан Зоогеографиясы» (Афанасьев, 1960), «Қазақстандағы бауырмен жорғалаушылар әлемі» (Параскив, 1956), «Қабан» (Слудский, 1956) және т.б. зерттеулер, монографиялар жарық көрді. Кейіннен Қазақстанның флорасы туралы зерттеу еңбектер ғылыми қауымға ұсынылды.

Институт 1961жылдан бүгінге дейін

Институттың 1961 жылдан бүгінге дейінгі ғылыми өмірін жаңа зертханалар мен бағыттардың қалануымен бай екендігін көреміз. Осы кезеңде академик Е.Н. Павлов үй жануарларының аурулары бағытында (бруцеллез, токсоплазмоз, құстардың спирохетозы, альвеококкоз) тағылымды еңбек етті. Қазіргі таңда ҚР ҰҒА академигі А. М. Мелдебековтың басқаруында институтта Диссертациялық кеңес жұмыс жасайды. Диссертациялық кеңес зоология, энтомиология және паразитология мамандықтары бойынша докторлық, кандидаттық диссертациялар қорғауды.

Институт жобалары

Институт құрылғаннан бері көптеген жобаларды, зерттеу экспедицияларын ұйымдастырып келеді. Бұл жобалардың көбі еліміздің сулы және таулы аймақтарында жасалып жүр. Солардың бірі — «Батыс Тянь-Шань тауларының биоалуантүрлілігін сақтау» трансшекаралық жобасы. Бұл жоба Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан мемлекеттерінің шекаралық территорияларында жүзеге асты. Еліміздің таулы аймағын зерттеуге ғалым А. Ф. Кофшарь қатысты. Ғалым 2001 жылы Ақсу-Жабағылы қорығын зерттеуге арналған экспедицияны басқарып, «Ақсу-Жабағылы қорығы биоалуантүрлілігінің мониторингі» атты ұжымдық монография жарық көрді. Сонымен қатар, институт ICF тырналарды қорғау халықаралық қорының аясынсында «Стерх» барлау жобасын іске асырды. Аталмыш жоба Қостанай және Атырау облыстарын мекендейтін ақ тырналарды зерттеуге бағытталды. Институт ғалымдарының Каспий, Арал теңізі бойындағы биологиялық алуантүрлілікті зерттеуге бағытталған жобалары көп.

Тағы қараңыз

• Зоология