Информатика

Информатика (Computer science, informatics) — компьютер және одан басқа да техникалық құрылғылар көмегімен ақпараттарды алу, сақтау, түрлендіру, жеткізу және оны пайдалану зандылықтарын, тәсілдерін, жолдарын зерттейтін ғылым саласы. Компьютерді жасап шығару мәселелерін, оны пайдалану зандылықтарын, ғылыми ақпараттың құрылымы мен жалпы қасиетін, сондай-ақ оның жаратылу, түрлену, жеткізілу және адамзат қызметінің әр түрлі саласында пайдаланылу заңдылықтарын зерттейтін пәндер: қолданбалы математика, программалау, программалық жасақтамалар, жасанды интеллект, компьютер архитектурасы, есептеу желілері. Ақпарат термині латынның information сөзінен аударғанда (түсіндіру, баяндау, мәлімет) деген мағынаны білдіреді.

Ақпарат — қоршаған орта мен онда болып жатқан құбылыстарды таңбалары мен сигналдар түрінде берілетін мағлұмат.^[1]^[2]

Информатика саласындағы зерттеу тақырыптар: бағдарламаларды және ақпарат базаларын (жуықтау теориясы және жасанды интеллект) жүзеге асыру немесе асырмау, жеке есептік және информациялық мәселелерді қандай максималды тиімды жолмен шешу, қандай түрде сақтап, оны қайта қалпына келтіру (құрылымын және деректер базасын), адам мен программаның байланысы (пайдаланушы интерфейсі және программалау тілдері және ұсынылған білім) және т.б.

«Информология» және «информатика» терминдерін алғаш 1962 жылы КСРО ғылыми акаемиясының корреспондент мүшесі - Александром Харкевичем ұсынды. Информатика ғылымның негізі 1965 жылы «Основы научной информации» атты кітәбінде жазылды, кешірек 1968 жылы ол қайта өңделіп, аты «Основы информатики» болып өзгертілді.^[3]

Тарихы өңдеу

Толық мақаласы: Информатиканың тарихы

Ада Лавлейс компьютерде өңдеуге арналған алғашқы алгоритмді жазған деп есептеледі.

Кейін информатика саласына кіретін білімдер қазіргі сандық компьютер ойлап тапқанға дейін болды. Абакус (есепшот) сияқты тіркелген сандық есептерді есептеуге арналған машиналар көбейту және бөлу сияқты есептеулерге көмектесетін ежелгі заманнан бері бар. Есептеуді орындау үшін алгоритмдері ежелгі дәуірден бастап, күрделі есептеу техникасы жасалғанға дейін де болған.

Блез Паскаль 1642 жылы Паскаль калькуляторы деп аталатын алғашқы жұмыс істейтін механикалық калькуляторды жобалап құрастырды^[4]. Вильгельм Шикард Паскаль калькуляторының жариялануынан жиырма жылға дейін Иоганн Кеплерге есептейтін сағат сызбаларын екі белгісіз хаттардың ішінде жіберді.^[5]

1673 жылы Готфрид Лейбниц «Stepped Reckoner» деп аталатын механикалық калькуляторды (қосу машинасын) көрсетті^[6]. Оны алғашқы информатик және ақпарат теориясының маманы деп санауға болады, өйткені ол басқалармен қатар екілік санау жүйесін сипаттады.

1820 жылы Томас де Колмар қосу машинасын жасағаннан кейін, оның өнеркәсіптік өндірісті бастаған. Осы бірінші күнделекті қолдануға берік калькулятор болып саналады. Чарльз Бэббидж 1822 жылы алғашқы автоматты механикалық калькуляторды жобалаумен айналыса бастады, нәтижесінде ол алғашқы бағдарламаланатын механикалық калькулятор - аналитикалық айырмашылық қозғалтқышты ойлап тапты.

Ол 1834 жылы осы машинаны жасап бастады және екі жылдан кем емес уақыт ішінде қазіргі заманғы компьютердің көптеген негізгі ерекшеліктерін айтты. ^[7] бағдарламалау үшін шексіз мүмкіндіктер ашқан, ^[8] жаккарда тоқылған станокта жұмыс істеген перфокарталарды пайдалану маңызды қадам болды. 1843 жылы «аналитикалық қозғалтқыш» туралы француз мақаласын аудару кезінде Ада Лавлейс өзінің көптеген жазбаларының бірінде Бернулли сандары есептеу алгоритмін жазған, алғашқы компьютерлік бағдарлама деп саналады ^[9].

1885 жылы Герман Холлерит статистикалық деректерді өңдеу үшін тесімкартаны қолданатын табуляторды ойлап тапты, кейін оның компаниясын IBM сатып алды.

1937 жылы Говард Эйкен IBM компанияны өзінің алып бағдарламалатын калькуляторды ASCC/Harvard Mark I өңдеуге сендірді. Сол кезде IBM компаниясы тесімкартамен істейтін жабдықтарды және әр-түрлі калькуляторларды өңдеді. Осы бағдарламалатын калькулятор Бэббидж аналиткалық қозғалтқыш негізінде жасалған.^[10] 1940 жылдары одан да күшті есептеуіш машина пайда болғаннан кейін, компьютер сөзі адам есепші емес, есепті жасайтын машинаны білдіре бастады.^[11]

Информатиканың құрылымы өңдеу

Толық мақаласы: Информатиканың құрылымы

Информатика бірқатар салаларына бөлінеді. Информатиканың негізгі бөлімдері — теориялық информатика және практикалық информатика. Информатиканың негізгі салаларына дәстүрлі компьютерлердің архитектурасын зерттеуі, бағдарламалау тілдері және бағдарламалық жасақтаманы әзірлеуі кіреді. Сонымен қатар, оларға есептеу ғылымдары (ғылыми деректерді модельдеудің алгоритмдік әдістерін қолдану), графика және визуалдау, адам мен компьютердің өзара әрекеті, мәліметтер базасы мен ақпараттық жүйелер, компьютерлік желілер және информатика практикасына ғана тән әлеуметтік және кәсіби мәселелер кіреді. Көрініп тұрғандай, бұл кейбір кіші өрістер биоинформатика және есептеу химиясы сияқты басқа заманауи салалармен өзара әрекеттеседі. Бұл қабаттасулар компьютерлік ғалымдардың өз салаларының көптеген пәнаралық байланыстарын тану және әрекет ету тенденциясының салдары болып табылады.^[12]

Дереккөздер өңдеу

↑ Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Информатика және компьютерлік техника / Жалпы редакциясын басқарған түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов. – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5
↑ Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Ғылымтану. Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын- Павлодар: ҒӨФ «ЭКО», 2006 жыл. - 430 б. ISBN 9965-808-78-3
↑ Михайлов А. И., Черный А. И., Гиляревский Р. С. Основы информатики. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Наука, 1968.
↑ "Blaise Pascal". School of Mathematics and Statistics University of St Andrews, Scotland
↑ Jean Marguin p. 48 (1994)
↑ A Brief History of Computing
↑ Брюс Коллиер, 1970
↑ Anthony Hyman, 1982
↑ A Selection and Adaptation From Ada's Notes found in "Ada, The Enchantress of Numbers"
↑ Brian Randell, p. 187, 1975
↑ The Association for Computing Machinery (ACM) was founded in 1947.
↑ Belford, Geneva G. and Tucker, Allen. "Computer science". Encyclopedia Britannica, 1 Sep. 2020, https://www.britannica.com/science/computer-science. Accessed 31 May 2021.

[1] Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Информатика және компьютерлік техника / Жалпы редакциясын басқарған түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов. – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5

[2] Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Ғылымтану. Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын- Павлодар: ҒӨФ «ЭКО», 2006 жыл. - 430 б. ISBN 9965-808-78-3

[3] Михайлов А. И., Черный А. И., Гиляревский Р. С. Основы информатики. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Наука, 1968.

["Blaise_Pascal"._School_of_Mathematics_and_Statistics_University_of_St_Andrews,_Scotland———-4] "Blaise Pascal". School of Mathematics and Statistics University of St Andrews, Scotland

[redis-5] Jean Marguin p. 48 (1994)

[A_Brief_History_of_Computing———-6] A Brief History of Computing

[Брюс_Коллиер_—_1970——-7] Брюс Коллиер, 1970

[Anthony_Hyman_—_1982——-8] Anthony Hyman, 1982

[A_Selection_and_Adaptation_From_Ada's_Notes_found_in_"Ada,_The_Enchantress_of_Numbers"———-9] A Selection and Adaptation From Ada's Notes found in "Ada, The Enchantress of Numbers"

[10] Brian Randell, p. 187, 1975

[11] The Association for Computing Machinery (ACM) was founded in 1947.

[12] Belford, Geneva G. and Tucker, Allen. "Computer science". Encyclopedia Britannica, 1 Sep. 2020, https://www.britannica.com/science/computer-science. Accessed 31 May 2021.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]