Иштуан Қоңыр Мандоки

Иштуан Қоңыр Мандоки (мажар тілінде Mándoky Kongur István; 10 ақпан 1944 жыл, Карцаг қаласы, Мажарстан – 22 тамыз 1992 жыл, Макачқала, Дағыстан, Алматыда жерленген) – түркітанушы ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор.

Иштуан Мандоки Қоңыр
мажар тілінде Mándoky Kongur István
Будапешт қаласындағы Иштуан Мандоки Қоңырдың ескерткіш тақтасы
Туған күні	10 ақпан 1944 жыл
Туған жері	Карцаг, Мажарстан
Қайтыс болған күні	22 тамыз 1992 жыл
Қайтыс болған жері	Махачқала, Дағыстан
Азаматтығы	Мажарстан
Ұлты	мажар
Қызметі	ғалым
Әкесі	Мандоки Кулан Шандор
Анасы	Караси Кошкар Ержебет
Жұбайы	Мандоки Оңғайша Мақсұмқызы
Балалары	Атлан

Өмірбаяны

Иштуан Мандоки 1944 жылы Мажарстанның Карцаг қаласында дүниеге келген. Кейін өз әулетінің түпкі тегі - Қоңыр атын қосып алған. Ата-бабасы – құмандар, яғни Иштуан Мажарстанға сіңіп кеткен қыпшақтардың тұқымы еді.

Бала кезінде қазақ тілін кеңестік қазақ-солдатынан үйренген. Карцаг ауыл шаруашылығы техникумында оқыған. 1968 жылы Өтвөш Лорандатындағы мемлекеттік университетін (Будашепт) бітірген. Иштуан осы университетінің түркітану кафедрасында, Сечени ғылым кітапханасында, Мажарстан Ғалымдар Академиясы алтаистика зерттеулер тобында қызмет істеді.

Ғылыми зерттеу мен экспедициялары

1965 жылы жергілікті татарлардың тілі мен этнографиясын зерттеу үшін Болғария мен Румыния жеріне экспедицияға аттанды. 1970 жылы "Добружан татарларының тілдік зерттеулері" атты кандидаттық диссертация қорғап шықты.

1974 жылы Моңғолияға сапар шегіп, әртүрлі фольклорлық және этнографиялық деректерді жазып алды. 1976 жылы Алматыға келіп, 1980 жылы Башқұртстан мен Татарстанға барды. 1981 жылы "Мажарстандағы құман тілінің ескерткіштері" атты докторлық диссертациясын қорғап, филология ғылымдарының докторы атанды.

Еуропадағы түркітілдес этникалық топтарды зерттеді. Ғылым-зерттеу сапарын Анадолы, Еділ бойы, Қазақстан мен Орта Азия, Моңғолияға дейін жалғастырған.

Иштуан өміріндегі Қазақстан

Иштуан Мандоки Қоңыр өмір бойы өз тегінің Қазақстанмен байланысын сезіп өтті. Сондықтан Иштуан қазақтың Адайынан қыз алған. Жұбайы – Оңғайша Мандоки. Одан туған жалғыз тал ұлы бар – Атлан Мандоки. 1992 жылғы 22 тамыз күні Махачқалада қайтыс болды. Алматы қаласындағы Кеңсай зиратында 3 қыркүйек күні жерленген.

Еңбегі

Иштуан – еуропалық қыпшақтану ілімінің негізін салушысы. Негізгі бағыты – қыпшақ-түрік филологиясы, мажарлардың көне тарихы, құмандардың этнографиясы мен этникалық тарихы, қазақ-мажар тілдері мен этнографиясындағы ұқсастықтар. Өз зерттеулері арқылы мажар тіліндегі сөздердің (бертө, бүту, дионик, каптань, козма, тилт, цөткен-сүттіген, монар-мұнар, ньөкер, бузоган және т.б.) түркі тіліндегі түп төркінін тапты.

• Мажар, неміс, француз, қазақ тілдерінде 40-тан астам ғылыми мақала жариялады.

• Мандокиның "Қыпшақ тілінің Мажар мемлекетінде қалдығы" (A kun nyelv magyarországi emlékei) деп аталатын негізгі ғылыми зерттеуі 1975 жылы жарияланған.

Иштуан – полиглот

түркі халықтарының әдебиет, фольклор, поэзия үлгілерін мажар тіліне аударуға ат салысты.

Б.Момышұлының “Ұшқан ұя” әңгімесін мажар тіліне аударған.

Мажар тіліндегі әлем әдебиеті энциклопедиясына 40-қа жуық түркі халықтарының қаламгерлері туралы түрлі мақала жариялады.

Түркі халықтары мәдениеті туралы жан-жақты зерттеу еңбектері үшін оған Мажарстан Ғалымдар Академиясының Постумус сыйлығы берілді (1993).

Есімін мәңгілікке қалдыру

Қазақстанда Иштуан Мандоки Қоңырды өте жоғары дәріптейді.

• Алматы қаласында Иштуан Мандоки Қоңыр аты бір көшеге берілген.
• Алматы қаласында №154 мектеп ғалымның есімімен аталады.
• 2015 жылы "Иштван Мандоки Коныр" атты деректі фильм шықты.
• Ғалым туралы «Тіспен туған Қоңыр бақсы — Одинокое дерево» атты кітап жарық көрді.
• 2014 жылы Астана қаласында Иштуан Мандоки Қоңырдың құрметіне халықаралық форум ұйымдастырылды.

Шет елдерде:

• Қырғыз Ғылым Академиясы Иштуан Мандоки Қоңыр қайтыс болғаннан кейін оған филология ғылымдарының құрметті докторы атағын берді.
• Будапештте ғалым тұрған үйге ескерткіш тақта орнатылған.
• Мажарстанда 2017 жылы ғалым туралы "Қыпшақтан шыққан ізашар" атты деректі фильм жарыққа шықты.

Сілтемелер

«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, I том

• Дәуіт Шомфай Қара, мажар ғалымы: Жиырма шақты тілде сөйлейтінім рас