Иқан шайқасы

Иқан шайқасы — 1864 жылы желтоқсанда Ресейдің Орта Азияға өктемдігін жүргізу кезінде Иқан ауылы маңында болған Есаул Серовтің 2-ші Орал казак полкінің 4-жүздігі мен Әлімқұлдың қоқан әскері арасында болған қақтығыс.

Иқан шайқасы
Негізгі қақтығыс: Қоқан-Ресей соғысы
Иқан түбінде болған ұрысқа арналған ескерткіш
Дата	1864 жылы 16 желтоқсан — 1864 жылы 18 желтоқсан
Орын	Иқан ауылының маңы (қазір Түркістан облысы, Қазақстан)
Нәтиже	орыс казактарының қоршаудан шығуы, Әлімқұл жорығының басылуы
Қарсыластар
Ресей империясы Қоқан хандығы
Қолбасшылары
В. Р. Серов Әлімқұл Сыздық сұлтан
Тараптар күші
114 адам 10 000 астам адам, артиллерия
Шығындар
57 қаза болды, 42 жарақаттанды шамамен 500 қаза болды

Шайқас қарсаңындағы жағдай

Шымкентті алғаннан кейін орыс әскерлері 1864/65 ж. қыста Орта Азияның ең ірі қаласы Ташкентке жол ашты, Түркістан әскери губернаторы М.Г.Черняев қалаға қайтадан шабуыл жасауды жоспарлады. Қоқан билігі өз кезегінде бейтарап бақылаумен шектелмей, орыстарды арандату үшін қасақана әрекеттерге барды.

1864 жылдың қараша айының аяғында Қоқан билеушісі Әлімқұл 10 мыңдық Қоқан әскерін арбалы керуенін, зеңбірегін, жауынгерлік керек-жарақтарын бастап, алдын ала жалған ақпарат таратып, онымен бірге Ташкенттен жолға шығады. Бірақ қоқандықтар Шымкентке жасырын жақындай алмады: Түркістан басшысы полковник Жемчужников қала маңындағы далада кейбір қаңғыбас топтардың пайда болғанын естіп, 1864 жылы 4 желтоқсанда есаул Василий Родионович Серов бастаған жүз Орал казактарын барлауға жібереді.

Алда келе жатқан үлкен қауіптен хабарсыз жүздік бір ғана «керік зеңбірек» пенен аздаған азық-түлік алып жолға шықты. Жасақ қолбасшысы қарсы келе жатқан қырғыздардан Түркістаннан 20 шақырым жердегі Иқан ауылын жау басып алғанын, олардың Әлімқұл жасақтарының саны туралы хабары жоқ екенін біледі.

Шайқас барысы

Серов В.Р. полковник атағында, сонымен бірге оның казактары

Жүздік Иқан ауылының маңында Түркістан қаласын алуға жорыққа шыққан Қоқан хандығының аталығы молда Әлімқұл бастаған он мыңдай әскері бар Қоқан әскеріне күтпеген жерден тап болады: қырғыз барлаушысы Ахмет «көлдегі қамыстай көп қоқандық бар» деп хабар жеткізді. Тек жырада орналаса алып, түйелердің жүгін түсіріп, азық-түлік қаптарынан бөгет жасап үлгерген казактар әп-сәтте қоршауға алынды.

Қоқандықтардың атты әскерінің алғашқы шабуылын Сібір казактары әскерінен қашып келіп, мұсылманша Осман аталған урядник күтпеген жерден Орал казактарына у-шулап бас салды, бірақ мылтықтардың дүркіндете атуы менен бытыраның әсерінен тойтарылған болатын. Азиялықтар бұл әрекетті 2-3 рет қайталап, казактардың жақсы бағытталған атыстары орыс қорғанысының айналасына тізілген мәйіттерді үйіп-төккенде ғана казактарға жақын жерде тұрақ құрып, оттарын жақты. Үш күн бойы тамақсыз, сусыз, арасында Ақиарды қорғауға қатысқан Орал казактары өлі жылқылардың денесінің артына тығылып, тақыр далада айналмалы қорғаныс жүргізді. Қоқандықтар түні бойы оқ жаудырды, таң атқаннан кейін атыс күшейіп, өзегі бар гранаталар жылқыларды өлтіріп, казактарды жарақаттай бастады. Орал казактары бұған жауап қайтарды, батылдығын көрсету үшін жақындаған аттың үстіндегі жігіттерді дөп тигізіп түсіріп, сәнді киімі және ат әшекейімен ерекшеленетін қоқандық қолбасшыларды атып, артиллерияшыларды көздеді. Алдында ұзақ мерзімді шайқастарға қажеттінің бәрімен жабдықталған тұтас әскер тұрғанын түсінбеген көпшілік өздері шабуылға шығуға ынталы болды, бірақ Серов бұған жол бермеді.

Орыстардың қиян-кескі қарсылығын көрген Әлімқұл осы ағаш өсіріліп жатқанда қылшық қалқандарды тоқып, атысты бір секундқа да тоқтатпауды бұйырады.

Түсте Орал казактары қала жағынан зеңбірек даусын естиді — бүкіл қалада небәрі 2½ ротасы бар Түркістан коменданты Иқан маңындағы атыстардан казактардың ұрыс жүргізіп жатқанын түсініп, оларға көмектесу үшін таң сәріде шағын жасақ жіберді. Түркістаннан көмекке жіберілген бұл атқыштар ротасы поручик Сукорконың қолбасшылығымен казактарға үш шақырымдай жете алмай, өздері қалаға әрең оралды – олардың алдын Сыздық Кенесарыұлы сұлтан жасағы кедергі болды. Сыздықтың шағын атты әскер жасағы Түркістаннан Сукорконың ротасын бөгеп, қаланы екі күнге жуық үйіріп жүрді.

Василий Верещагиннің Түркістан сериясы суреті

Шайқасты тезірек аяқтау үшін Әлімқұл казактарды сатқындыққа көндірмек болды. Ол Серовке жазбахат жіберді:

Енді менен қайда бармақшысың? Әзіреттен жіберілген жасақ жеңіліп, кері қайтты; мыңыңнан (!) бірде-біреуі қалмайды – беріл, біздің дінімізді қабыл ал: ешкімді ренжітпеймін!

Қоқан қолбасшысының жолдауына орыстар тек атыстарды күшейтумен ғана жауап берді, бұл мәселеде келіспеушіліктер болған жоқ және жасақта берілуге дайын адамдар да болмады.

Көп ұзамай Серов Түркістанға екі казакты — Борисов пен Черняевті және адал қырғыз Ахметті жіберді. Оларға соңғы үміт артылды: олар не өлер еді, не күшпен қалаға кірер еді.

Желтоқсанның 6-сы күні таңғы сағат 7-де тағы да жанкешті шайқас басталды, қоқандықтар енді бірден үш жақтан ілгерілей бастады. Осы уақытқа дейін 57 казак қаза болды, ал 42 (тірі қалғандардың барлығы дерлік) жараланды, орыс жасағындағы барлық аттар да қырылды. Қатарынан 4 шабуылды жеңген жаралы оралдықтар барлығы бірге «Алақай!» деп айғайлай есаул Серовтың пәрменімен көтеріліп, шаршы алаңға тұрып, алға жылжып, мыңдаған жау шебін бұзып өтті. Орыс казактарының жанкешті қарсылығы қоқандықтарды таң қалдырды.

Бір уыс казактар сенімді түрде Түркістанға қарай жылжыды, бірақ қоқандықтар өздерін ешбір қауіп-қатерге ұшыратпай атып тастауға болатынын көп ұзамай түсінді. Оқ тиіп құлаған казакқа ат ізін салған қуғыншылар дереу қаптап, құрбанының басын кесуге асықты. Бірақ мұндай қоқандықты «олжасын» көтеріп, жеңіске жеткен сәтте-ақ орыстың дәл көздеген оғы да өлтіретін. Қалып қалғандармен не болып жатқанын көрген казактар бар күшімен жылжыды. 4 оқтан жараланған жүзбасы Абрамичев тіпті оны өлтіруді өтінген; кейін оның денесін әрең таныды.

Күннің аяғында, ымырт батқанда, қала маңында Орал каазктары оларға қарай жүгіріп келе жатқан сарбаздарды көрді. Бұл Түркістан коменданты Иқан жүзіне көмекке жіберген екінші жасақ еді. Казактарды арбаға салып, тура ауруханаға жеткізді.

Губернатор М.Г.Черняев казактардың ерлігіне таң қалып, сол кезде Түркістан комендантының салғырттығы мен уақтылы көмек жібермегені үшін қатты ашуланды.