Казем-Бек Мирза Мұхаммед Али

Казем-Бек Мирза Мұхаммед Али (Александр Касимович, 22.7.1802, Иран, Решт, – 12.11.1870, Ресей, Санкт-Петербург) – Әзірбайжан ғалымы, филолог, тарихшы, Ресей Ғалымдар Академиясының корр. мүшесі (1835), филолология ғылым докторы (1869), Қазан шығыстанушылар мектебінің негізін салушы. Әуелде мұсылманша оқыған. Тұңғыш ғылым шығармасын (“Араб тілі грамматикасының тәжірибесі”) 17 жасында араб тілінде жазған. 1831 – 49 жылы Қазан ун-тінде парсы және түрік-татар филологиясының профессор, 1855 жылдан шығыс тілдері факультетінің алғашқы деканы болды. Казем-Бек Мирза Мұхаммед Али Әзірбайжан тілін ғылым тұрғыдан зерттеудің негізін салды. Түркітану, иран мен арабтану ғылымына зор үлес қосты. Ресей Сыртқы істер министрлігінің сұрауы бойынша (1837) Тоқтамыс ханның Ягайлоға түрік тілінде ұйғыр жазуымен жазған хатын оқып, мәнісін ашты (бұл хаттың сыры бұрын түсініксіз болып келген-ді). Ол “Ұйғырлар туралы зерттеулер” деген атпен 1841 жылы жарық көрді. 1839 жылы жарияланған “Түрік-татар тілінің грамматикасы” Қазанда 2 рет басылды. 1851 жылы Санкт-Петербургте ағылшын тілінде басылған “Дербентнаме” және “Императорлық соғыс академиясындағы түрік тілі уақытша курсының оқу құралы” деген тарихи зерттеуі үшін оған үш рет Ресей Ғалымдар Академиясы-ның Демидов атындағы сыйлығы берілді. Казем-Бек Мирза Мұхаммед Али 1859 жылы “Мүритшілдік және Шәміл” деген күрделі шығармасын жариялап, Кавказдағы Шәміл бастаған көтерілісті алғаш зерттеушілердің бірі болды. 1865 жылы “Баб және бабидтер” (Иранда 1844 – 52 жылы болған діни-саяси толқулар туралы) дейтін еңбегін аяқтады. Ол 1867 жылы француз тілінде басылды. Түрік тілдеріне енген орыс сөздерін этногр. тұрғыдан алғаш зерттеуші де Казем-Бек Мирза Мұхаммед Али болды. Казем-Бек Мирза Мұхаммед Алидің шығыстану ғылымына сіңірген еңбегін әділ бағалап, оны Британия корольдігінің Лондондағы Азия қоғамы (1829) және Орыс географиялық қоғамының (1850) толық мүшесі, Копенгагендегі корольдік қоғам мүшесі (1843), Санкт-Петербург археол.-нумизматика қоғамы мен Бостондағы Америка шығыстанушылар қоғамы (1851) корр. мүшесі (1848), Париждегі Азия қоғамы ординар мүшесі (1850) етіп сайлады. Казем-Бек Мирза Мұхаммед Али өзінің зерттеулерін Әзірбайжан, түрік, араб, парсы, орыс, ағылшын, француз тілдерінде жазды. Шығыстану тарихшылары оны “шығыстанудың Ресейдегі атасы” деп атады.

Сілтемелер

«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том