Карендер
Карендер (өздік атауы – пгханьо) — Мьянма мен Тайландтың батысында тұратын халық. Мьянмеде 3,5 млн. және Тайландтың батыс өңірінде (3,7 млн.) адам тұрады.(1995). Антропологиялық жағынан карендер моңғол нәсілінің оңтүстік азиялық тобына жатады.[1][2]
| Карендер | |
| пгханьо | |
 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
|---|---|
 Мьянма |
3,5 млн. |
 Тайланд |
3,7 млн. |
| Тілдері | |
| Діні | |
Этногенезі
өңдеуШамамен б.з.б. I мыңжылдықта Карендердің ата-бабалары Орталық Азиядан Тибет пен Қытай арқылы қоныс аударып, Бирманың оңтүстік-шығысында (Мьянма) қоныстанған. Содан бері олар осы таулы аймақтың байырғы халқы болып, егіншілік, мал шаруашылығы, көші-қон жұмыстары және туризм арқылы өмір сүріп келеді.[3]
Тілі
өңдеуТілі карен тілі, қытай – тибет тілдері шоғырының тибет-бирма тобына жатады.[4]
Діні
өңдеуКөпшілігі будда дінін ұстанады. Сонымен қатар христиан дінінің протестант (баптистер) тармағын ұстанатындар да бар.[5]
Тарихы
өңдеу
Протокарен тайпаларының Мьянма мен Таиланд аумағына солтүстіктен енуі 1-ші ғасырдың ортасында басталды. Олар жазық (мьянма, тай және мона) және таулы халықтар арасындағы шекаралық позицияны алады. Олар керуен саудасына қызмет көрсетті, құл саудасымен айналысты. Каяда Кантаравади, Чебожи және Болахе князьдіктері болған. Отаршылдық кезеңде әкімшіліктің төменгі буындарына қатысты. 1926 жылы британ үкіметі Карендердің бір бөлігін Андаман аралдарына көшірді (қазір 6 ауылда шамамен 1 мың адамдай). Карен ұлттық одағы және оның әскери қанаты Карен ұлт-азаттық армиясы 1948 жылдан бері жұмыс істейді. Мьянма үкіметімен әскери қақтығыстар Кареннің Таиландқа қоныс аударуына себеп болды. 1997 жылы Карен ынтымақтастық ұйымы құрылды.[6]
Мьянма одағында карендердің автономиялық мемлекеті (Котулей) құрылған. Бірақ карендердің басым көпшілігі одан тысқары аудандарда тұрады. 1990 жылдары олардың біразы Таиландқа қашуға мәжбүр болды. Олардың өздері де ежелгі дәуірдегі тамыры Қытайдан шыққан деп есептейді. Босқындарда сго, пво, кая және падаунг халықтары басым.[7]
Таиланд үкіметі және жеке Таиланд королі бұл халықтың тағдырына қатысып, оларға өз жерінде тұруға мүмкіндік берді, дегенмен көптеген карендар әлі де елде заңсыз жүр. Таиландта баспана алған Карендер босқын мәртебесіне ие және осы мәртебеге сәйкес олар тұратын провинциялардың аумақтарынан кетуге құқығы жоқ. Таиландтан кеткеннен кейін олар бұл елге оралу мүмкіндігін жоғалтады.[8]
Кәсібі
өңдеуНегізгі кәсіптері – егін шарушылығы. Жазықтардың карендері материалдық мәдениеті жағынан Мьянмаға ұқсас, олар көбінесе, күріш, мақта, бұршақ, темекі, көкөніс егеді. Бау-бақшалары бар. Таудағы карендер егіншілікті (күріш, тары, жүгері, майлы дақылдар) сақтап қалды, сонымен қатар олар буйвол, ешкі, жылқы өсіреді, үй құстарын ұстайды. Балық аулауды қосымша кәсіптеріне айналдырған.
Карен шаруашылығында бамбук, ағаш, шайыр, ротандық дәрілік өсімдіктерді жинау үлкен маңызға ие, ХХ ғасырдың ортасына дейін - ұжымдық аң аулау, пілдерді аулау болды. Аңшылық, шахталарда жалдамалы жұмыс, ағаш кесу кең таралған.[9]
Өмір салты
өңдеу
Бгаи, сгау, пуо деп аталатын үш тайпалық одаққа бөлінеді. Олардың тілі мен салт-дәстүрінде елеулі айырмашылық бар. Карендерде шағын моногамиялық отбасы басым, таулық карендерде XX ғасырдың ортасына дейін көп балалы отбасылар болды. Діни қауымдықта егде жастағы әйелдер маңызды рөл атқарды.
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
өңдеуДәстүрлі тұрғын үйлерін саз-балшықтан тұрғызады, екі жағы құламалы шатырмен жабылады. Жазықтардағы елді мекендер өзендердің немесе жолдардың бойында созылған, Мьянма тұрғын үйлеріне ұқсайды. Таудағы елді мекендер кішірек және жинақталған орналасуға ие. XX ғасырдың ортасына дейін бір патриархалдық отбасы тұратын ұзын үйлер кең таралған.
Дәстүрлі киімдері
өңдеуКарендердің киімі жеке субэтникалық топтар арасында ерекшеленеді. Ерлер саронг, жеңсіз күрте немесе қысқа жеңі бар ақ көйлек киеді, бастарын орамалмен байлайды, бастың үстіңгі жағын ашық қалдырады, ал иыққа матадан жасалған сөмке тағады. Әйелдер киімі - тігілген белдемше және тік жеңсіз күрте. Зергерлік бұйымдар жиі кездеседі. Қазіргі кезде басым бөлігі мьянмалықтарша киінеді.[10]
Сілтеме
өңдеу
Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Карендер
Дереккөздер
өңдеу- ↑ «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том
- ↑ Кеңестік тарихи энциклопедия. Тексерілді, 25 тамыз 2024.
- ↑ Карендер. Мьянма халқы. Тексерілді, 25 тамыз 2024.
- ↑ Үлкен Кеңестік Энциклопедия. Тексерілді, 25 тамыз 2024.
- ↑ Карендер. Тексерілді, 25 тамыз 2024.
- ↑ Үлкен Ресей энциклопедиясы. Тексерілді, 25 тамыз 2024.
- ↑ Таиландтың солтүстігіндегі Карен ауылы немесе ұзын мойын әйелдер тайпалары. Тексерілді, 25 тамыз 2024.
- ↑ Карендер. Ұзын мойын әйелдер тайпасы.. Тексерілді, 25 тамыз 2024.
- ↑ Әлем халықтары/Карендер. Тексерілді, 25 тамыз 2024.
- ↑ Карендер. Тексерілді, 25 тамыз 2024.
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
|
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |