Келахмет (Қазан хандығы)

Келахмет — татар мырзасы, саясаткер және XV ғасырдың аяғы мен XVI ғасырдың басындағы Қазан хандығының үкімет басшысы.

Өмірбаяны

1490 жылдардың ортасында, Қазанды Мәскеу кінәзі ІІІ Иванның қолшоқпары Мұхамметәмин басқарған кезде және орыс елшісінің хандық істеріне араласуы қиқарланған сипатқа әкелді. Келахмет, Орақ, Садыр мен Ағыш мырзалармен бірге үкіметке қарсы оппозицияны басқарды. Олар шығыс көршілерінің әскери қолдауына сүйенді. Сібір ханзадасы Мамық хан тағына үміткер ретінде ұсынылды.

1495 жылдың көктемінде Мамық көп әскерімен Қазанға аттанды, бірақ Қазан үкіметі Мәскеуден қолдау сұрады. Мұхамметәминге көмекке Төменгі Новгородтан жасақ жіберілді; осы жасақ жақындаған кезде шығыс тобының басшылары астанадан қашып кетті. Орыс жасағы Қазанға кіріп, оны қорғауға дайындалды, бірақ Сібір әскері орыс әскерінің келуі туралы естіп, шабуылды тоқтатты. Қауіп өткенін ескеріп, орыс жасағы Ресейге оралды. Содан кейін Сібір әскері күтпеген шабуылмен Қазанды басып алды. Ханзада Мамық хан болып жарияланды.

Алайда Мамықтың қылығы Қазан тұрғындарының наразылығын тудырды. Сірә, ол айтқанға көнбейтін және ірі сауда қаласын басқарудың ерекшеліктерін түсінбеді. Ол өзін билікке жеткізген төңкерістің басты қатысушысы Келахметті тұтқындады. Осыдан кейін Келахмет кенеттен өз көзқарасын орыс бағдарына қарай өзгертті. Ол үлкен беделге ие болғандықтан, көптеген жақтастарын өз жағына тарта алды, бірақ Орақ мырза басқарған шығысшыл тобының көп бөлігі өз нанымдарына адал болды. Мамық хан Қазан хандығына тәуелді Нократ жеріне қарсы жорыққа шықты. Келахмет және басқа ханның басқа қарсыластары бұл жорықты мемлекеттік төңкеріс және байырғы орыстық саясатты қалпына келтіру үшін пайдаланды. Олар Қазанға оралып, ханды тақтан тайдырды деп жариялап, азаматтарды қолдауға шақырды. Қала дереу нығайтылып, бекініс қақпалары жабылды. Мамық хан тағына орала алмай, Сібірге қайтып кетті.

Келахметтің күш-жігерінің арқасында ресейшіл тобы жеңіске жетті. Келахмет жаңа үкіметтің басшысы атанды. Ресеймен келісімдерді жаңартып, Мәскеумен келісім бойынша хан тағайындау туралы шешім қабылданды. Алайда, Келахмет және үкіметтің басқа мүшелері бұрын тақтан түскен Мұхамметәминді таққа қайтарғылары келмей, оның кандидатурасын алып тастады. Таққа оның інісі ханзада Ғабделлатифті сайланды.

1499 жылы шығысшыл тобы Қазан тағында Сібір әулетін қалпына келтіруге тырысты. Қозғалыстың басында жер аударылған, Мамық ханның інісі ханзада Ағалақты үміткер ретінде ұсынған Орақ мырза тұрды. Алайда, Қазан үкіметі Ресейден әскери қолдау алып, шабуыл сәтті тойтарылды.

Келахмет мырза Ғабделлатиф сарайында басты тұлға болып қала берді. Хан жас кезінде Ресеймен ешқандай саяси шиеленістер болған жоқ. Алайда, Ғабделлатиф 25 жасқа келгенде дербестік таныта бастады, оның саясаты Ресейге дұшпандық сипат ала бастады. 1501 жылдың соңында Келахмет Мәскеуге сапар шегіп, онда билеушіні ауыстыру туралы келіссөздер жүргізді. 1502 жылы қаңтарда Қазанға Звенигород кінәзі бастаған орыс елшілігі келіп, ханды тақтан тайдырды.

Таққа өзін Ресейдің шынайы досы ретінде танытқан Мұхамметәмин екінші рет отырды. Алайда, бұл жолы хан өзінің көзқарасын өзгертіп, хандықтың тәуелсіздігін Мәскеудің қамқорлығынан қорғауға шешім қабылдады. (Бұл саясат 1505-1507 жылдардағы Қазан-Ресей соғысымен аяқталды). Мұхамметәмин ең алдымен үкімет басшысы мен ресейшіл тобының басшысы Келахметтің көзін құртты. Мүмкін, ханзаданың жеке есесі де маңызды болды: өйткені мырза 1495 жылы ханзаданың тақтан айырылуының себебі болды, содан кейін Келахмет тағы екі ханды тақтан тайдырды және мұндай министрден жаңа қиындықтар күтуге болады. 8 жыл бойы үздіксіз билікте болған Келахмет ханның бұйрығымен өлім жазасына кесілді.

Әдебиет

• Похлебкин В. Татарлар және Рүс
• Худяков М.Г. Қазан хандығы тарихының очерктері. "ИНСАН", Мәскеу, 1991.