Мамық хан
Мамық хан (сіб.тат. Мамык хан, тат. Мамык хан, орыс. Мамук Шибанский, Мамук царь, туған жылы белгісіз - 1497 немесе 1499) — Шибан әулетінен шыққан түмен ханы (1495—1496), қазан ханы (1496—1497). Ибақ ханның інісі, Қажы Мұхаммед ханның немересі.
| Мамық хан | |||
 Мамық хан бастаған әскердің Қазан қаласын шабуылдауы. Бейнелі жылнамалар жинағы. | |||
| Лауазымы | |||
|---|---|---|---|
| |||
| 1495 — 1496 | |||
| Ізашары | Ибақ хан | ||
| Ізбасары | Ағалақ хан | ||
| |||
| 1496 — 1497 | |||
| Ізашары | Мұхамметәмин хан | ||
| Ізбасары | Ғабделлатиф хан | ||
| Өмірбаяны | |||
| Діні | ислам | ||
| Дүниеге келуі | XV ғасыр | ||
| Қайтыс болуы | 1497 немесе 1499 | ||
| Династия | Шибан | ||
| Әкесі | Махмұтек хан | ||
өңдеу  |
|||
Өмірбаяны
өңдеуБолашақ хан туралы алғашқы жазба деректер 1481 жылға сәйкес келеді. Қырым ханы Меңлі-Керейдің поляк королі Казимирге хатында «ханзада» лауазымында аталып өтті. 1481 жылдың қаңтарында Ұлы Орданың билеушісі Ахмет ханға қарсы ұйымдастырылған жорыққа қатысқан. 1490-шы жылдардағы орыс елшілік құжаттарында Мамықтың есімі Ибақ ханмен қатар кездеседі. Разряд кітабында «ноғай», ал Типограф жылнамасында «Шибан Ордасының» ханы ретінде белгілі. Сұлтанның әскери операцияларда жиі аталып өтуі тәжірибе молдығының әрі қолбасшы статусының дәлелі болуы мүмкін. В.В. Трепавловтың пікірі бойынша Мамық Ибақ ханның тұсында беклербек қызметін атқарған.
1492 және 1493 жылдары Ахмет ханның ұлдары Шейх-Ахмет пен Сейіт-Махмұтқа қарсы ұйымдастырылған біріккен ноғай-түмен одағының жорықтарына қатысқан. Алайда ноғай билеушілерінің Қажы-Тархан тағына ағайынды Ибақ пен Мамықты отырғызу жоспары іске аспады. Ибақ хан 1493 немесе 1495 жылы қайтыс болғаннан кейін түмен тағына отырды. Мамықтың билік басына келуі туралы нақты деректер жоқ. Көршілес Қазан хандығында саяси дағдарыс кезінде «шығыс бағытты» ұстанатын бір топ бектер (Келахмет, Орақ, Садыр, Ағыш) Түменді паналаған. Ноғай биі Жаңбыршының (Жамқұршы) және қазан бектерінің қолдауына ие болған Мамық Қазанды жаулап алуға дайындала бастайды. Мамық ханның әскери қимылдары Никонов, Типограф және Иосафов жылнамаларында жан-жақты баяндалған. Бұл дерек көздерінде жорықтың екі кезеңі сипатталған. 1496 жылдың мамыр айында ұйымдастырылғаны сәтсіздікпен, ал сол жылдың қыркүйек айындағысы жеңіспен аяқталды. Никонов жылнамасына сәйкес 1496 жылдың мамыр айында қазан ханы Мұхамметәминге С.И.Ряполовский бастаған көмек жөнелтілді. Біріккен ноғай-түмен жасақтары шабуылын тоқтатты. Ряполовскийдің кері қайтқаны туралы хабар алған Мамық қаланы басып алды. Алайда жаңа хан мемлекетті тиімді басқаруды игеруге ұмтылған жоқ, бірақ террор әдісімен әрекет етуді шешті. Бұл оны қаланың көптеген саяси және экономикалық топтарына қарсы қойды. Қазан мырзаларына қоса қырым ханы Меңлі-Керей де Мамыққа наразылық білдіре бастады. Оның мәскеулік ұлы кінәзге 1497 жылғы хатында қазан ханы дұшпан ретінде көрсетілген. 1497 жылғы нократ жеріне қарсы сәтсіз жорығы кезінде қазан әскерінің бір бөлігі ханды тастап кетті, ал Қазандағы жергілікті бектер қала қақпаларын жауып, жаңадан сайланған ханды ішке кіргізбей қойды. Бірнеше аптадан кейін Мамық «қазан бектерінің бегі» Орақпен бірге Түмен хандығына қайтуға мәжбүр болды. Кейбір деректер бойынша 1497 немесе 1499 жылы қайтыс болған.
Әдебиет
өңдеу- Иосафовская летопись / под ред. А. А. Зимина. - М. : Издательство Академии наук СССР, 1957. - 243 с.
- Парунин А.В. Политическая история Тюменского ханства в 1430-1508 гг.: монография / А. В. Парунин. - Челябинск : Фонд содействия сохранению культурного наследия «Общественный фонд "Южный Урал"», 2023. - 247 с.
- ПСРЛ. Т. 12. Летописный сборник, именуемый Патриаршей, или Никоновской летописью / Издание археографической комиссии. СПб. : Тип. И. Н. Скороходова, 1901. - 266с.
- ПСРЛ. Т. 24. Типографская летопись / под ред. А. А. Шахматова. - Пг. : 2-я Гос. тип., 1921. - 275 с.
- Разрядная книга 1475-1605 гг. - Т. І. - Ч. І. / под ред. В. И. Буганова - М. : Гос. изд-во географической литературы, 1957. 270 с. + ил.
- Трепавлов В.В. Тайбуга. «На Мангытском юрте третий государь» / В. В. Трепавлов // Tatarica. - 1997/1998. - № 1. С. 96-107
- Тюменское и Сибирское ханства / под ред. Д. Н. Маслюженко, А. Г. Ситдикова, Р. Р. Хайрутдинова. — Казань: Издательство Казанского университета, 2018. — 560 с. — ISBN 978-5-00130-021-2.
- Файзрахманов Г.Л. История татар Западной Сибири: с древнейших времен до начала ХХ века / Г. Л. Файзрахманов. - Казань : Татар. кн. изд-во, 2007 - 431 с.