Келі

Келі – дәнді дақылдар мен науат, шақпақ қант тәрізді түйір-түйір заттарды түйгіштеп уататын, ұнтақтайтын, қатты ағаштан, тас, темір, шойын сияқты материалдардан жасалған іші қуыс құрал, тұрмыстық бұйым. Бидай, тары, арпа т.б. дәнді дақылдарды түюге арналған ағаш келі қатты ағаштың жуан діңінен ортасын 30-35 см тереңдікте ұңғуырмен ою, қашау арқылы жасалады. Келі жасайтын ағаш кесіндісінің биіктігі 50-60 см, кей жерлерде 70-80 см, ал диаметрі 30-35 см болады.

Келіде тары түю. Н.Г.Хлудов. ҚР ҰМ қорынан.

Келі жасауға ағаш таңдау

Келі қазақ дастарқанының шырайын келтіретін ақталған тары, қуырған бидай, түйілген жарма, құрт, ірімшік, жент сияқты тағамдарды дайындауға қажетті басты тұрмыстық бұйым болған. Сондықтан шеберлер төзімді, сапалы келі жасау үшін жұмысты ағаш таңдаудан бастайды. Өйткені сазда, сортаң немесе сулы жерде өскен ағаштар келі жасауға лайықсыз: сазда өскен сары ағашты кептіру қиын, әрі ол кепкенде жарылып кетеді; сортаң жер ағашының сүрегі тығыз болғанмен, кепкенде қақ айырылады. Қазақтың «диқаншы құдайдан су сұраса, келіші қу сұрайды» деген мақалы келіге ағаш таңдаудың осындай қыр-сырын меңзейді.
Келі жасауға Шығыс Қазақстанда – еменді, Оңтүстік Қазақстанда – тұт ағашын, Жетісуда – қарағаш пен жидені, Қызылордада – тораңғыны таңдап алған.
Келі жасауға ағаш таңдайтын, таңдап алынған ағашты өңдеп, затты түйіп ұнтақтайтын құрал жасайтын шеберді халық "келіші" деп атаған. Келішілер жаз бен күз жаңбырсыз болған құрғақшылық жылдары келі жасайтын ағаш кеспегін мол етіп жинайды. Кеспектерді шөлді жерде өскен немесе сусыз қаңсып жұмырланып өскен жерінен жинайды. Ондай ағашты қысқа қарай түбірімен қазып алады. Оның діңін екі жағынан аралап, болашақ келінің кеспегін дайындайды. Одан әрі кеспектерді кептіруге кіріседі.
Ел арасында келі жасайтын кеспекті кептірудің әдіс-тәсілдері көп болған. Мәселен, Оңтүстік Қазақстанда кеспектің қабығын аршымай, құмға көміп, Жетісу өлкесінде қабығы аршылмаған кеспектің арамен кесілген екі жағына сиырдың жапасын шаптап, қара көлеңкеге қойып кептірген. Сыр өңірінде кеспектің екі шетінен 1 қарыс мөлшерінде қабығын қалдырып, қалған жерін аршып тастап, екі шетіне саз балшық жағып көлеңкеде кептірген. Шеберлер ұңғуыр, тышуыр, шаппашот, қашау сияқты құралдарды алма-кезек қолдана отырып, келі жасайтын кеспектің ішін ойып алып тастайды. Келі оюда әр өңірдің шеберлері қалыптастырған тәсілдері бар.

Келі жасау үрдісі

Келі жасалу үрдісі. ҚР ҰМ материалдары бойынша суретін салған Ж.Шәйкен.

Қызылорда өңірінің келішілері алдымен кеспектің ортасын бір рет ұзын бұрғымен бұрғылап алады. Одан әрі бұрғыланға жер мен оның айналасын қыздырылған үшкір темірмен қариды. Шебер ағашты ыстық темірмен қайта-қайта қарып отырып, келі оймасының нобайын келтіріп алған соң қуысқұлақ немесе имекбас қашаумен түгел ойып шығады.
Қарақалпақстанда тұратын қазақ шеберлері кеспек ортасын аздап шұңқырлап ойып алып, сол жерге көмір шоғын салып, сол шоқпен қарып ояды, кейде кеспек ішін аспаппен үңгіп алып, қайнап тұрған қазанға қақпақ сияқты төңкеріп жауып, ыстық бумен ағаш ішін жібітіп алып та ояды.
Келішілер келінің түбін екі түрлі тәсілмен ояды. Тары, бидай, жүгері тәрізді дәнді дақылдарды түюге, жармалауға қолданатын келінің түбін тегіс етіп ояды. Оны "түбі тегіс келі" деп атайды. Тары ақтауға қолданатын келі түбін шұңғылдап ояды. Мұндай келіні "түбі шұңғыл келі" деп атайды. Келінің іші ойылып болған соң оны өңдеу, дайындау жұмысы одан әрі жалғасады. Кейбір шеберлер ойылған келінің ішіне топырақ толтырып, жерге бір жұмадай уақыт көміп тастайды. Келі ішіндегі, сыртындағы құрғақ топырақ ағаш бойындағы ылғал мен тұзды өзіне сорып алады. Топырақтан шығарып алған келіні бірқалыпты температурада жылы жерде әбден кептіреді. Кейбір шеберлер іші ойылған келіні қызған тандыр ішінде ыстық қозға қақтап алып, оның іші-сыртын қойдың құйрық майымен, түйе қомының майымен сіңіріп майлайды. Қатты құрғақта келі жарылып кетпес үшін оның иіні мен тағанын айналдыра түйенің иленбеген шикі терісімен қаптап тастайды. Шикі тері кепкен кезде тарылып, келіні сыртынан құрсаулап, қатты қысып қалады. Келінің терімен қапталмаған жерін былғарымен ысқылап өңдейді. Ауқатты адамдар келінің сыртын күмістелген ою-өрнекпен, келсабының бас жағын күміс шытыралармен әшекейлеп жасатқан.

Келі түрлері мен атаулары

Ел арасында келінің ондаған түрі мен атаулары кездеседі: кейде топырағы берік, қатты жерден ойылған, келі орнына уақытша пайдаланатын шұңқырды – "жер келі", келәсін тастан, ал келсабының ағаштан жасалған түрін – "тас келі", қандай да бір ағаш түрінен жасалған келіні – "ағаш келі", оның кептірген темекі жапырағын ұнтақтау үшін қолданатын кішкентай түрін – "насыбай келі", тек науат, шақпақ қант, сәукеле қант, құрт, ірімшік түюге қолданатын шағындау аппақ келіні – "бәйбіше келі" деп атайды. Бәйбіше келінің тағаны темір қаңылтырмен қапталып, бетіне күміс шайылады. Екі иініне мүйізден тұтқа орнатылып, ернеуі сүйекпен әшекейленеді. Мұндай келіні, әдетте, ауқатты отбасының бәйбішесі ұстаған.
Қазақ жерінің кейбір өңірінде ағаш аз өсетін болғандықтан шеберлер келіні екі-үш ағаш кесіндісінен қиюластырып та жасаған. Мұндай келі "құрама келі" деп аталады. Құрама келінің сырты тез жарылмау үшін түйе терісімен қаптап, тартып тастаған. Келінің ең үлкенін "нар келі" деп атайды. Нар келіні ертеде, әдетте, тары сөгінен жарма, жент дайындап сататын саудагерлер арнайы тапсырыспен жасатқан. Мұндай келінің ішіне бірден 4-5 шелек дән кеткен. Осындай келінің ішіндегі дәнді екі жігіт бір-біріне қарама-қарсы тұрып екі жақтан екі келсаппен түйген.
Қуырған бидай, тары, жүгері түюге арналған орташа келіні "тоқал келі" дейді. Ел ішінде келі жасайтын шеберлер сиреп кеткен соң, ағаш келінің орнына темірден жасалған шағын келілер де пайда болды. Ондай келіні жасалған материалына қарай халық "темір келі" деп атайды.
Келі мен келсап ертеден егіншілікті кәсіп еткен Жетісу аймағында ұзатылатын қыз жасауының құрамына енген. Жаңа түскен келіннің іске икемділігіне, ептілігіне оның келімен тары түюіне қарап баға берген.

Әдебиеттер

• Қалиев С., Оразаев М., Смайылова М. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. Алматы: Рауан, 1994;
• Сейдiмбек А. Қазақ әлемi. Этномәдени пайымдау. Алматы: Санат, 1997;
• Хлудов Н.Г. Шығармалар каталогы: кескіндеме және графика (қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде). Жобаның жетекшісі, кіріспе сөзінің авторы Нұрсан Әлімбай. Алматы: Эффект, 2003;
• Қармышева Д. Қазақтардың егіншілікке байланысты әдет-ғұрыптары. Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. I том. Алматы: Арыс, 2005. 94-б.