Кемпірабат бөгені
Кемпірабат бөгені немесе Әндіжан бөгені (қыр. Кемпир-Абад суу сактагычы, өзб. Andijon suv ombori) — Қырғызстан мен Өзбекстандағы суқойма. Бұл екі мемлекет арасындағы аумақтық даудың нысаны. Суқоймада Әндіжан су электр станциясының екі су электр станциясы орналасқан.
| Кемпірабат бөгені қыр. Кемпир-Абад суу сактагычы, өзб. Andijon suv ombori | |
 | |
| Морфометрия | |
|---|---|
| Ұзындығы | 20 км |
| Ені | 6 км |
| Ауданы | 56 км² |
| Көлемі | 1,9 км³ |
| Ең терең жері | 98 м |
| Сипаттамасы | |
| Толтырылған жылы | 1983 |
| Орналасуы | |
| 40°46′29″ с. е. 73°07′19″ ш. б. / 40.77472° с. е. 73.12194° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 40°46′29″ с. е. 73°07′19″ ш. б. / 40.77472° с. е. 73.12194° ш. б. (G) (O) (Я) | |
| Елдер |  Қырғызстан Өзбекстан |
Тарихы
өңдеуФерғана аңғарында суқоймасын салу идеясын алғаш рет 1917 жылы гидротехник Иван Александров ұсынды. Соның нәтижесінде 1963 жылы 15 наурызда КСРО Министрлер Кеңесінің қаулысымен құрылыс туралы шешім қабылданды. Жобаның негізгі мақсаты — Үлкен Ферғана және Үлкен Әндіжан арналары маңындағы, сондай-ақ Ферғана аңғарының оңтүстік-шығыс бөлігіндегі ауыл шаруашылығы жерлерін сумен қамтамасыз ету болды. Жаңа суқоймасының жобасын бас инженерлер Н.С.Жуйков пен Л.С.Литвактың жетекшілігімен «Средазгипроводхлопок» институтының ғылыми тобы әзірледі. Оның құрылысына КСРО мемлекеттік бюджетінен 297 миллион рубл бөлініп, оны 1970 жылға дейін аяқтау жоспарланған[1].
Алайда, суқоймасының құрылысы 1969 жылы ғана басталып, ақыры 1983 жылы ғана аяқталды[2]. Суқоймасы құрылысы аймағында 1967 жылға дейін жалғасқан Кемпірабат археологиялық экспедициясының археологиялық қазбалары жүргізілді[3]. Суқоймасының құрылысы Қырғыз КСР аумағында бірнеше мың гектар жердің су астында қалуына әкелді. Су басқан жерлер Өзбек КСР-не шекаралас аудандардағы 4127 гектар жерді беру арқылы өтелді, кейін бұл аймақта бірнеше ауылдар мен әуежай (Ақсы ауданында) салынды[4]. Республикалар арасында 1965 жылы 23 қыркүйекте «Әндіжан (Кемпірабат) суқоймасын есепке ала отырып, Қарадария өзенінің су ресурстарын пайдалану бойынша Өзбек КСР су шаруашылығы министрлігі, Қырғыз КСР су шаруашылығы министрлігі, Қырғыз КСР мемқұрылысы, Средазгипроводхлопок және «Кыргызгипроводхоз» жобалау институттары жиналысының хаттамасы» жасалды[5].
Суқоймасының құрылысы Әндіжан су электр станциясының құрылысымен байланысты болды. 2010 жылы Әндіжан СЭС-2 салынды. Су торабы Қарадария өзенінің Ферғана аңғарына шығатын және Ханабат қаласына жақын жерде орналасқан. Оның негізгі мақсаты – суармалы сумен қамтамасыз ету.
Суқоймасының іске қосылуы 44 мың га жаңа жерлерді суаруға және Өзбекстанда 257 мың га, Қырғызстанда 159 000 га бұрынғы жерлерді суландыруды арттыруға мүмкіндік берді.
Сипаттамалары
өңдеуӘндіжан суқоймасы сыртқы түрі бойынша арна болып табылады. Негізгі мақсаты – жерді суару және энергетика. Суқоймасының максималды тереңдігі — 98 метр. Суқоймасының ені — 6 шақырым, ұзындығы — 20 шақырым. Судың көп жылдық көлемі — 1,9 км³, пайдалы көлемі 1,75 км³, жоба бойынша су бетінің ауданы 56 км². Суқоймасына Қарадария өзенінің салалары Тар және Қарақұлжа өзендері құяды.
Шекаралық қақтығыс
өңдеуКСРО ыдырағаннан кейін суқойма тәуелсіз Қырғызстан мен Өзбекстан арасындағы аумақтық даудың орталығында болып шықты. Суқойманың екі ел үшін маңызы өте зор, өйткені халық тығыздығы жоғары Ферғана аңғарының климаты құрғақ. Өзбекстанда суқойма Әндіжан, ал Қырғызстанда Кемпірабат деп аталады. Қырғыз географы Темірқұл Ешенқұловтың айтуынша, суқойма пайдалы қазбалар кен орнының құрметіне «Кемпірабат» деп аталған деген еді[6]. Сондай-ақ қазіргі суқойманың жанында Кемпірабат қыстағы болған.
2021 жылдың көктемінде суқоймасын Өзбекстанға беру туралы мемлекеттер арасындағы келісім туралы белгілі болды. Алайда Қырғызстанда беру жайлы келісімге қарсы наразылықтардың нәтижесінде кешіктірілді.
2022 жылғы 26 қыркүйекте Қырғызстан мен Өзбекстан арасында мемлекеттік шекараны анықтау және белгілеу туралы хаттамаға қол қойылды. Келісімге наразылық ретінде қырғызстандықтар қазанның 6-сы күні суқоймасының маңына киіз үйлер тікті, кейін оларды құқық қорғау органдары бұзды. 10 қазанда Қырғызстан парламентінің халықаралық істер, қорғаныс, қауіпсіздік және көші-қон комитеті Өзбекстанмен келісімді бекіту туралы шешім қабылдады. Бұған наразылық білдірген белсенділер «суқоймасын қорғау комитетін» құру туралы хабарлады. Қырғызстан президенті Садыр Жапаровтың айтуынша, Өзбекстанмен жасалған келісім суқоймасын 50/50 қағидаты бойынша басқаруға мүмкіндік береді.
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Насритдинов К. М., Уролов С. Г. Әндіжан суқоймасының салыну тарихынан (ru) // Синтез науки и общества в решении глобальных проблем современности : мақалалар жинағы. — Стерлитамак: АМИ, 2017. — Т. 4. — б. 148—150. — ISBN 978-5-906996-48-0.
- ↑ Сатыбалдиев Б. С., Шербаева З. Э., Камчиев У. М. Ферғана аңғарында суқоймаларына байланысты туындайтын шекаралық мәселелер (ru) // Известия ВУЗов Кыргызстана. — 2018. — № 8. — б. 32—35. — ISSN 1694-7681.
- ↑ Кольченко В. А. Қырғызстанның археология тарихынан (1950 – 1970 ж. басы) (ru) // Кыргызстан: история и современность. — Бішкек - 2006 ж.. — б. 105—122. — ISBN 5-8355-13771.
- ↑ Зверинцева Татьяна Кому Кемпир‑Абад, а кому Андижанское. Передача водохранилища в Ошской области Узбекистану вызвала протесты и задержания в Кыргызстане (25 қазан 2022).(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ Отчетность по глобальному целевому показателю ЦУР 6.5.2 (орыс.).(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ Кемпир-Абад чей? Ответы в 10 фактах (орыс.).(қолжетпейтін сілтеме)