Өзбек Кеңестік Социалистік Республикасы
Өзбек Кеңестік Социалистік Республикасы (өзб. Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси) — 1924–1991 жылдары Орта Азияда орналасқан КСРО одақтас республикасы.[1] Солтүстігінде және солтүстік-батысында Қазақстанмен, шығысы мен солтүстік-шығысында Қырғызстанмен, Тәжікстанмен, оңтүстік-батысында Түрікменстанмен, оңтүстігінде Әмудария өзен арқылы Ауғанстанмен шектесетін. Солтүстік жағы Арал теңізімен шайылады.
| Өзбек Кеңестік Социалистік Республикасы өзб. Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси Тәуелсіз мемлекет (1924 - 1925) КСРО құрамындағы одақтық кеңестік социалистік республика (1925 - 1991) | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Ұраны «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» өзб. «Бутун дунё пролетарлари, бирлашингиз!» | |||||||||
| Әнұраны өзб. Ўзбекистон Совет Социалист Республикасининг давлат мадҳияси | |||||||||
 Өзбек КСР КСРО картасында | |||||||||
| Астанасы | Бұхара (1925) Самарқан (1925—1930) Ташкент (1930–1991) | ||||||||
| Ірі қалалары | Ташкент, Самарқан, Бұхара, Наманған, Ферғана, Әндіжан, Термез, Қаршы, Қоқан, Үргеніш, Нүкіс, Жызақ, Науаи | ||||||||
| Тіл(дер)і | өзбек және орыс | ||||||||
| Ақша бірлігі | КСРО рублі (өзб. Сўм) | ||||||||
| Басқарушы партия | Өзбекстан коммунистік партиясы | ||||||||
| Аумағы | 447,4 | ||||||||
| Халқы | 19,905,000 | ||||||||
| Басқару формасы | Кеңестік республика | ||||||||
| Өзбек КСР Орталық атқару комитетінің 1-төрағасы | |||||||||
| - 1925—1938 (тұңғыш) | Юлдаш Ахунбабайұлы Ахунбабаев | ||||||||
| Өзбек КСР президенті | |||||||||
| - 1990—1991 (соңғы) | Ислам Әбдіғаниұлы Кәрімов | ||||||||
.svg){kind=small}
.svg)
Өзбек КСР-ы 1924 жылдың 27 қазанда құрылды. Жерінің аумағы — 447,4 мың км². Халық саны 13,7 млн (1975) тең. Әкімшілігі жағынан құрамына Қарақалпақ АКСР-ы және 11 облыс кіреді. 1930 жылдан 1991 жылға дейін астанасы – Ташкент қаласы.
Мемлекеттік құрылысы
өңдеуӨзбек КСР-і жұмысшылары мен шаруалардың социалистік мемлекеті, КСРО құрамына кіретін советтік социалистік республика. Өзбекстан КСР Конституциясы Советтердің Бүкіл ӨзбекстандықТөтенше 6-съезінде, 1937 ж. 14 ақпанда қабылданған. Ең жоғары мемлекет өкімет органы – Өзбек КСР-інің бір палаталы Жоғары Советі, ол 4 жылға сайланды. Жоғары Советтің сессиялары арасында мемлекет өкіметтің жоғары органы – Өзбек КСР Жоғары Советтің Президиумы.
Жоғары Совет республиканың үкіметін – Министр Советін құрады. Облыс, аудан, қала, поселке, ауыл және қышлақтарды өкімет органы – еңбекшілер депутаттарының тиісті жергілікті Советтері басқарады.
Өзбек КСР-інің жоғарғы сот органы – республиканың Жоғары сотын Өзбек КСР Жоғары Советі 5 жылға сайлайды. Жоғары сот азаматтық және қылмысты істер жөнінде 2 коллегиядан және Пленумнен құрылады. Жоғары сот Президиумы бар. Өзбек КСР-і мен Қарақалпақ АКСР-інің прокурорын КСР бас прокуроры 5 жылға тағайындады. Табиғаты. Өзбекстан өңірі жер бедері жөнінен – солтүстік-батыс жазық және оңтүстік-шығыс таулы бөліктерге бөлінеді.
Жазық жағынан Қызылқұм шөлі, Үстірт, Тұран йпаты, Амудария атырауы алып жатыр. Таулы өлке Шатқал, Құрама, Ферғана, Алай, Зеравшан, Түркістан т.б. жоталардан құралады; бұлардың аралықтарында Ферғана, Зеравшан, Шыршық-Ангрен, Қашқадария, Сурхандария т.б. аңғарлар орналасқан.[2]
Халқы
өңдеуСовет өкіметі жылдары Өзбекстан халқы 3 есе өсті. Халықтың жылдық табиғи өсуі республикада Одақтағы орташа өсу мөлшеріне қарағанда 3 есе жоғары. Өзбекстан көп ұлтты республика. 1970 жылғы санақ мәліметтері бойынша Өзбекстан халқының 64,7%-ы өзбектер, 2%-ы қарақалпақтар, 12,5%-ы орыстар, 4,9%-ы татарлар, 4%-ы қазақтар, 3,8%-ы тәжіктер; қалған бөлігі корейлер, украиндар, қырғыздар, еврейлер, түрікмендер үлесіне тиеді.
Тарихы
өңдеуӨзбекстан жерін төменгі палеолит дәуірінде (Ферғана мен Бұхар облыстарындатабылған тас құралдарға қарағанда) мекендеген тұрғындар аңшылдық және теміршілікпен айналысты. Қазіргі Өзбекстан жері 15-12 мың жыл бұрын мезолитке (тас дәуіріне) өткен. Аңшылыққа байланысты садақ, жебе пайда болды. Жаңа тас дәуірінде (неолит, б.з.б. 5 мыңыншы жыл) суда жүзу, тоқу, аңшылық пен балық аулауды игерді. Жер өңдеу мен мал өсіру пайда болды. Археологтардың қазбаларында көрінгеніндей, б.з.б. 3 мыңыншы жылдардың аяғында өлкені мекендеген тұрғындар мыстап құрал жасауды білген.
Қола дәуірінде (б.з.б. 2-1 мыңыншы жырлардың басында) жер өңдейтін кетпен пайда болған. Кейінгі қола дәуірінде Ферғана өңірінде жер шаруашылығымен шұғылданды. Қола ғасырының соңында Орта Азия территориясындағы рулар арасында ертедегі таптық қатынастар туды. Біздің заманымыздың басында Өзбекстан жерінде құл иеленуші мемлекеттер (Парфия, Бактрия, Хорезм-Кангха, Кушан және т.б.), ірі-қалалар – сауда орталықтары (оның ішінде Самарқан) пайда болды. 4-6 ғасырдарда Орта Азияда тәуелсіз 30 шақты князьдықтар өмір сүрді. 7-8 ғасырдарда арабтар олардың жерлерін жаулап алды. 5 ғасырдың ортасында құлап, 6 ғасырдың қарсаңында түрік-көшпелілердің қысымымен ыдырап кеткен Эфталит мемлекетінің кезінде феодал қатынастардың алғы шарттары пайда болды. Түрік қағандығын құрған түрік көшпелілері отырықшы жер шаруашылығымен, көшпелі мал шаруашылығымен шұғылданды. 9 ғасырда Орта Азияда ірі феодал Самани мемлекеті құрылды. Мауараннахр мен Зеравшан өңірі оның неғұрлым дамыған облыстары болды.
Шаруалардың феодалдарға қарсы көтерілістері Самани мемлекетінің іргесін шайқалтты. 12 ғасырдың 2-жартысында Хорезм мемлекеті күшейіп, Бұхар мен Самарқанды бағындырды. 13 ғасырда Орта Азияны моңғол-татарлар жаулап алды: 14 ғасырдың 2-жартысында Темір мемлекетінің орталығына айналды. Темір тұсында Орта Азиядағы феодал қатынас барынша дамыды. Темір өлген соң оның мемлекеті бөлшектеніп кетті. 15 ғасырдың 1-жартысында Темірдің немересі Ұлықбектің тұсында Самарқанның мәдениеті гүлдене түсті. 16 ғасыр басында Бұхар, Хиуа хандықтары, 18 ғасырдың басында Қоқан хандығы құрылды.
Бұл хандықтар өзара бір-бірімен үнемі жауласты. Өзара соғыс, жергілікті феодалдардың зорлық-зомбылықтары, көшпелілердің шабуылдары өндіргіш күштердің өсуіне кедергі жасады, экономика құлдарады.ref name="source3">Ленин В.И., О Средней Азии и Казахстане, Таш., 1960</ref>