Кенжалы би

Кенжалы би (Кенжалы Ырғызбайұлы) (1823, Семей өңірі, Тарбағатай тауының шығыс жақ қойнауындағы ауыл) — би, шешен. Әкесі Ырғызбайды ол елдегілер көріпкел әулие, абыз, шипагер емші ретінде аса қадір тұтады екен. Ырғызбайдың әкесі Доналы да сондай қасиетті кісі болса керек. Кенжалының өмірі, шыққан тегі жөнінде 1969 жылы Семей экспедициясына барғанымызда Семей, Аягөз, Ақсуат, Көкпектідегі кәнекөз қариялар біраз шежіре аңыз айтқанды. Енді соның кейбіріне тоқтала кетейік. Халық шежіресі бойынша Ырғызбайдан - Қарабас, Төлеке, Тоғасбай, Елемес тарайды. Сергиополь, Аягөз, ақсақалдары ол шежіреге Бөрілі, Шолақ, Әлібек деген аталарды қосады. Кенжалыдан Әбсейіт, Жүніс, ал Әбсейіттен - Ахмәди, Мұхаммәди, одан Шәке туған дейді. Кенжалы аталары тәрізді шешендік өнерге, билік ісіне жастайынан араласады. Әкесі Ырғызбай абызға еріп жүріп талай дау-дамай, жесір, құн дауын шешіседі. Әкесінің сілтеуімен кейбір кішігірім шешендік сайысқа түсіп, кесімді, шешімді билік айтып, елдің талап-тілегін әділ шешіп тындырып жүреді.

Кенжалының дау шешуі

Кенжалының 16–17 жастар шамасы кезінде мынадай бір дау көтеріледі. Туған ағасы Төлеке жылқы жайып жүреді. Бір жас жылқышы оған кызмет етіп, сыйлайды екен. Бір күні әлгі жас жігіт жылқының асықты жілігін балтамен шағып майын алып берем деп, жілікті қақ бөлгенде жаңқасы Төлектенің көзіне тиіп, бір көзі майып болады. Төлеке "көзімді шығарып, соқыр еттің, айыбын төле" дейді. Жан жал шығарады. Әлгі жігіт: "Мен әдейі істеген жоқпын, абайсызда тиіп кетті" деп бас тартады. Сонымен екеуі биге жүгінбек болады. Қайсы биге барамыз? - деседі. Төлеке өзінің інісі Кенжалыға бұра тартады. Жігіт алғашқыда кәніңкіремей жүреді де: "Мейлі барсақ, барайық, ақырын көре жатармыз, әділ келісім болмаса, аға билер бар ғой" дейді. Сөйтеді де екеуі Кенжалыға барып жүгінеді. Төлеке ағасы: - Мына жігіт менің бір көзімді шығарып соқыр ғып қойды, айыбын төлесін, - дейді. Кенжалы әлгі жігітке: - Қане сен сөйлеші? - дейді. Сонда ол: - Мен бұл кісінің жасын сыйлап, әне бойы атын ерттеп беріп, мал сойса алдыңа бас қойып, жіліктің майын шағып беруші едім. Жілік шағып отырғанда, - оқыстан көзіне жаңқа тиіп жазым болды. Мен әдейі істеген жоқпын. "Жазым болса быламықтан да тіс сынады" деген, әділ билігін өзіңіз айтыңыз, - дейді. Мұны тыңдап болған соң Кенжалы ағасынан: - бұл жігіттің өне бойы сізге жілік шағып майын әперетіні рас па? - деп сұрайды. - Рас, - дейді Төлеке. - Олай болса, - дейді Кенжалы - көзіңіздің кұны төленіпті ғой. - Қалайша? - Солай, бұл жігіт жеті жыл бойы сізді сыйлап жілік шағып, май жегізіп келіпті. Жіліктің майы - көздің майына теңеліпті. "Ненің қызығын көп көрсең, соның азабын бір тартасың" деген емес пе. Жігіт әдейі істеген жоқ бұл даудан азат! - дейді.

---

Кесел-дерттен айыға алмай жүрген бір картаң кісі баласын жіберіп бақсыны алдыртыпты. Бақсы жынын шақырып, әлгі ауруды айнала жүгіріп зікір салыпты. Сөйтіп бір-екі күн өтіпті. Акысына ат мінгізіпті. Бұған риза болған бақсы тағы бірер күн қонып ем-домын жасапты. Ертеңіне аулына қайтамын деген күні түнде атын қаскыр жеп кетіпті. Енді әлгі бақсы "мені жаяу қайтарасың ба" деп тағы бір ат дәметіпті. Ауру кісі: "мен бір ат бердім ғой, берген атты мініп аулыңа сол күні қайтқанда ғой, атыңды касқыр жемес еді. Мен кінәлі емеспін, өзің айыптысың, менің енді мінгізер атым жоқ - Екеуі дауласып Кенжалыға барыпты. Сонда Кенжалы даудың мәнісіне түсіне койыпты да: - Сыйлап берген атта құн болмайды, оны сатқаныңмен пұл болмайды, - деп, кесім айтыпты.

---

...Ертеде жылкыларын жауға алдырған бір әлсіз ру еліндегі батырын Кенжекеңе жіберіпті. Биге келген батыр есіктен кіре бере: - Ассалаумағалейкум, алдияр, естіген құлақ екеу депті де тұрып қалыпты. Кенжалы би оған: - Уағалейкум, батырым, көрген көз үшеу, қайта бер, - депті. Сонымен келген шаруасын бітірген батыр еліне бет алыпты. Жолда жанына ерген серіктері бұл қалай деп сұрайды. - Біз қолды болған жылқымыз туралы екі түрлі хабар естідік. Алдияр, оған сіз не дейсіз деп сұрадым биден. "Оның рас, батыр, жылқыларыңды айдап әкеткендерді көрген үш куө бар. Солар арқылы қолды болған малдарды өзім қайтарып беремін, қайта бер" деді би. Сонымен біз кері қайттық, - деп түсіндіріпті батыр.

---

Бірде Кенжалы би аға сұлтан Құнанбайдың еліне барады. Барса Тобықтының күлді атақты атқа мінерлері жиналып, Құнекеңнің жаңадан салдыртқан үйін тамашалап отыр екен. Кенжекең жайғасқан соң Кұнекең одан: - Мына үйіме неше адам сияды? - деп сұрайды. - Арғын, Тобықтыдан алпыс адам сиса, Найманнан отыз адам сияды, - дейді би. - Онысы сол кезде арғын, тобықты елі киімді жұқа, ықшам киеді екен. - Ал есек мінген сарт келсе, неше кісі сиярын кім білсін, - депті.

---

Кытай жерінде бас қосқан айтулы жиында төбе билікке Кенжалы төрелік айтыпты. Қазақ руларынан белгілі адамдар қатысқан Көктумадағы бұл жиын туралы ақын Сапарғали Әлімбетов: Сол кезде орыс-қытай екі халық, Ер құнын, жесір дауын, жер бөлісін, Екеуі де екі үлкен падишалық. Бас қосты жасау үшін беріп, алып. Падишасы бұйырып, бектер келді. Барымта бар, ұрлық бар, бөрін тиып, Екі елдің арасын тексергелі, Дұрыстап кейінгіге бет бергелі. - деп қазақ-орыс, қытай елдері сарапшыларының кездесу максатын айқындауға ұмтылған. Аңыздың айтуынша, халық тағдыры талқыға түскен осынай салиқалы руларынан, қытай, Шиху, Манас, Шәуешектен келген көп адам күрмеуі қиын, түйіні шырмалған қат-қабат дауларды шешуде білгірлік, тапқырлық танытқан Кенжалы бидің шешендігіне риза болыпты. Ұлы Абай сонда "Біліп айтқан кызыл тіл жанды өлімнен корғайды" десе керек.